Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Ҳожи Сафо Валий муқтадолик қилган “Қаландария” (“Неъматуллоҳия”) тариқати ва унинг вакиллари, шу йўналишда фаолият олиб борган мутасаввуф олимларнинг илмий ва адабий ижодиётида асосан маснавийхонлик етакчи ўрин эгаллаган. Ул зот умрининг охиригача сўфийлар тарбияси билан шуғулланиб ҳижрий 1153 (1740) йилда[1] вафот этган.
Ҳожи Сафо Вали ўзидан ўзининг тасаввуфона маърифати билан бир қаторда замонасига хизмат қиладиган забардаст авлодларини ҳам қолдирган[2]. Жумладан, набираси Мирзо Ражаб моҳир хаттот ва эътиқоди мустаҳкам сўфийлардан бўлган бўлса, Мирзо Қаландар юксак билимли шоирлардан саналган[3]. Бундан ташқари, XIX асрнинг ўрталарида Қаландархона пирзодаларидан бири Эшони Қози Тўра ўзининг тиббиётга бағишланган “Тажрибат ут-таркибот”[4] номли асарини айнан Қаландархонада ёзганлиги, ушбу маскан XIX асрнинг охирларигача ҳам илм маърифат, таълим-тарбия ўчоқларидан бири бўлганлигини англашимиз мумкин.
Ҳожи Сафо Валий ва унинг силсиласи ҳақидаги маълумот ҳали ҳануз юзага чиқмаётганлиги, бу соҳада алоҳида тадқиқот қилиш лозимлигини кўрсатади. Умуман олганда, қаландарлик фаолияти билан деярли барча тасаввуф олимлари рўбарў бўлишган ва шу тарзда инсонларни тарбият қилишган.
Ҳожи Сафо Валий ва унинг авлодлари зиёратгоҳида мавжуд қуйидаги қабр тошларни тадқиқотимиз давомида ёзиб олдик[5]:
- “…. Абул Маъоли[6] ибн Амир… ибн Амир Жаъфар ибн Амир Мулк ибн Носириддин ибн Амир Имод ул-мулк ибн Амир … ибн Амир Абул Ҳасан ибн Амир Абул Қосим ибн Амир Убайдуллоҳ ибн Амир Султон Али Асғар ибн Амир Ҳасан ибн Амир Ҳусайн ибн Амир Абу Жаъфар ибн Амир Абдуллоҳ ибн Амир Ҳасан Асғар ибн Зайн ул-обидин ибн имом Ҳусайн ибн амир ал-мўъминин Али ибн Абу Толиб ризваноллоҳу таоло”, деб ёзилган мармар қабр тоши[7]нинг юқори қисми сақланма (яъни син)ган.
- “…Ҳидоят офтоб бинти Асадуллоҳ хожа…, як ҳазору се саду ду (1302/1884)”
- “…Ҳожи Мирзо Асадуллоҳ хожа ибн мир Абулвоҳид хожа, сана 1300/1882”
- “… Хожа Абдураҳмон ибн Хожа Зоҳид… алф ва ишрун”
- “…Мирзо … ибн Абдул Восеъ тўра шаҳри 4-рабби ул-аввал сана 1321/1902”
- “…Ҳадича бегим бинти Мирзо Юнус тўра, шаҳри жумад ул-аввал сана 1341/1922”
- “…Мирзо Аббос ибн Мирзо Рустам, 1907-1953”
- “… Мирзо Рустам ибн Мирзо Восеъ тўра, 1299/1881-1362/1942”
- “… бинти … хожа”
- “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм …”
- “…Дўст бек … хожа …дин”
12-қайроқ қабр тош: «Ҳаза қабр хожа ажил аш-шайх ал-ғариб амин уд-давла вад-дин жамол ул-ислом (Аҳма)д бин Муҳаммад ат-Термизий…олиҳи бил ҳ(айр)». Ушбу тошнинг қуйи ўнг томони пастки чап томонга қараб синганлиги сабабли, ул зотнинг вафот санаси кўрсатилмаган. Тахминан XII-XIII асрларга тегишли эканлиги қайроқ тошнинг шакли ва ундаги ёзув ҳамда унинг атрофидаги ҳошиясидан кўриниб турибди[8].
Биринчи қабртошда келган шажаранинг юқориси сақланмаган бўлсада, ушбу тошни “Термизий саййид”лар авлодига тегишли эканлиги сабабидан, ўн иккинчи қайроқ қабртошидаги “Хожа Аҳмад бин Муҳаммад ат-Термизий” дейилганига кўра, юқоридаги қабр тошдаги шажара ҳам айнан шу зот билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Қолган қабртошлар эса Ҳожи Сафо Валий авлодларига тегишли.
Зеро, Акобирлар айтурлар “Ат-тасаввуф куллиҳо адаб” ва ҳар киши етишур одоб бирлан мақсадиға ва ҳар киши маҳрум бўлур одобни тарк қилмоқ бирлан. Зоҳирда ҳар киши одоб бирлан бўлса, ботинда ҳам яхши одоблик нишони турур”[9].
Ҳожи Сафо Валий ва унинг авлодлари зиёратгоҳидаги ўттизга яқин баланд чинорлар ва қадимий тут дарахти мазкур мажмуанинг ажралмас қисми ҳисобланиб, бу табаррук масканга Бобораҳим мулло Валий ўғли Машраб ҳам бежизга келмаганлиги[10] намоён бўлади.
