ЗАМОНАВИЙ ХАЛҚАРО МУНОСАБАТЛАР ТИЗИМИДА ХИТОЙНИНГ ГEОСИЁСИЙ ВА ГEОИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ

Сўнгги йилларда Хитойнинг халқаро майдондаги роли сезиларли даражада ортиб, у глобал сиёсий, иқтисодий ва хавфсизлик тизимларига бевосита таъсир кўрсата бошлади. Хитойнинг дунёдаги аҳолиси энг кўп ва иқтисодиёти йирик давлат сифатида кучайиб бораётгани сиёсий ва илмий доираларда катта муҳокамаларга сабаб бўлмоқда. Мазкур мақолада Хитойнинг замонавий халқаро тизимдаги ўрни, ташқи сиёсатидаги устувор йўналишлар, иқтисодий алоқалари ва стратегик ҳаракатлари кенг қамровда таҳлил қилинади. Тадқиқот Хитойнинг глобал бошқарув ва халқаро тартибга бўлган таъсирини чуқурроқ англашга хизмат қилади.

Ушбу тадқиқотнинг долзарблиги Хитойнинг глобал куч сифатидаги юксалиши ва унинг мавжуд халқаро тузумга таъсирини кенгайтиришнинг кенг қамровли оқибатлари билан изоҳланади. Ўзининг улкан иқтисодий ташаббуслари, қатъий дипломатик позицияси ва ўсиб бораётган ҳарбий салоҳияти билан Хитой халқаро муносабатлар динамикасини шакллантиришда асосий ўйинчи сифатида намоён бўлди. Хитойнинг глобал иштирокининг мотивлари, стратегиялари ва оқибатларини тушуниш сиёсатчилар, олимлар ва амалиётчилар учун ўзаро боғланган ва ўзаро боғлиқ бўлган дунёнинг мураккабликларини бошқаришда жуда муҳимдир.

Бундан ташқари, Хитойнинг халқаро муносабатлардаги ролининг ўзгарувчан табиати жаҳон ҳамжамиятига ҳам имкониятлар, ҳам муаммолар туғдиради. Бир томондан, Хитойнинг иқтисодий ўсиш ва ривожланиш ташаббуслари, хусусан, инфратузилмага инвестициялар, савдо шерикликлари ва ривожланишга ёрдам бериш орқали минтақавий ва глобал фаровонликни ошириш салоҳиятига эга. Бошқа томондан, Хитойнинг ҳудудий низолар, стратегик рақобатдаги қатъиятлилиги ва инсон ҳуқуқлари, глобал бошқарув ва хавфсизлик каби масалалар бўйича турлича қарашлари глобал барқарорлик ва мавжуд либерал халқаро тартиб учун хавотирларни кучайтирди.

Шу нуқтайи назардан, ушбу мақола Хитойнинг замонавий халқаро тизимдаги ўрни, ташқи сиёсати омиллари, иқтисодий таъсири, минтақавий ва глобал алоқаларда ривожланаётган стратегик динамикаси ҳақида тушунча беришга қаратилган. Хитойнинг халқаро хулқ-атворининг нозик томонларини ўрганиш орқали Хитойнинг дипломатия, савдо, хавфсизлик ва глобал соҳаларда сиёсий мунозаралар ва стратегик қарорлар қабул қилиши ҳақида маълумот беради.

Мақолада Хитойнинг замонавий халқаро муносабатлар тизимидаги ўрнини таҳлил қилиш учун сифатли тадқиқот усулларидан фойдаланилган. Таҳлил жараёнида Хитойнинг глобал миқёсдаги иқтисодий, ҳарбий ва дипломатик фаоллиги ўрганилиб, адабиётлар таҳлили, амалий кузатувлар ва эмпирик маълумотлардан фойдаланилган. Асосий ва иккиламчи манбалар – илмий мақолалар, расмий ҳисоботлар ва ҳукумат нашрлари асосида тегишли маълумотлар жамланган.

Хитойнинг йиллар давомида ўз ичига олган узоқ ва мураккаб халқаро муносабатлар тарихига эга. Унинг халқаро муносабатларга қўшилишининг дастлабки ҳолатларидан бири Хан сулоласи даврига (милоддан аввалги 206 йил ва милодий 220 йиллар) тўғри келади. Бу даврда Хитойни Яқин Шарқ ва Европа билан боғловчи Ипак йўли ташкил этилди [8]. Ушбу қадимий савдо йўли бўйлаб тижорат ривожланиб, қўшни минтақалар билан маданий алмашинув ва дипломатик алоқалар ўрнатиш имконини берди. Бу даврда Хитойнинг иқтисодий ва технологик тараққиёти унинг халқаро муносабатлардаги таъсирининг кучайишига ёрдам берди.

Бироқ Хитой Танг сулоласи даврида (милодий 618-907 йиллар) халқаро муносабатларда фаолроқ роль ўйнади [6]. Танг сулоласи император Тайзонг даврида ўз ҳудудини Ўрта Осиёга кенгайтириб, минтақада сиёсий ва иқтисодий ҳукмронликни ўрнатди. Бу кенгайиш нафақат савдо-сотиқни осонлаштирди, балки Хитой маданияти ва буддизмнинг тарқалишига ёрдам берди.

13-асрда мўғулларнинг Хитойни босиб олиши мамлакат халқаро муносабатларида яна бир муҳим воқеа бўлди. Чингизхон бошчилигида мўғуллар Юань сулоласини (милодий 1271-1368 йиллар) ўрнатди ва Хитойда қарийб бир аср ҳукмронлик қилди [3]. Мўғулларнинг улкан ҳудудларни эгаллаши халқаро савдони осонлаштирди, чунки улар Ипак йўли бўйлаб савдо ва алоқани ривожлантиришга қаратилган сиёсатни амалга оширдилар.

Хитойнинг халқаро муносабатлардаги тарихий роли Мин сулоласи даврида ҳам (милодий 1368-1644-йиллар) муҳим воқеаларга гувоҳ бўлди [4]. Император Ёнгле ҳукмронлиги даврида Хитой адмирал Чжен Хе бошчилигидаги улкан денгиз экспедицияларини амалга оширди. Бу экспедициялар Африкагача етиб борди, маҳаллий раҳбарлар билан дипломатик алоқаларни ривожлантирди ва Хитойнинг денгиз кучларини намойиш этди. Бироқ император Ёнгле вафотидан сўнг, Хитой ўз эътиборини ичкарига қаратди, асосан денгиз кучларини кенгайтиришдан воз кечди ва ўзини дунёдан ажратиб қўйди.

Хитойнинг Ғарб давлатлари билан тарихий муносабатлари XIX асрда сезиларли ўзгаришларга дуч келди. Буюк Британия билан олиб борилган афюн урушлари (1839-1860 йиллар) Хитойнинг халқаро муносабатлардаги обрўйини сезиларли даражада заифлаштирди [1]. Бу можаролар натижасида чет эл кучларига экстерриториал ҳуқуқлар берган ва Хитой суверенитетига путур етказувчи ва унинг бозорини Ғарб манфаатларига очиб берадиган тенгсиз шартномалар пайдо бўлди. Хитой тарихида заиф деб ҳисобланган ушбу давр «Хўрлик асри» («Century of Humiliation») деб номланди.

XIX аср бошлари Хитойда сиёсий ғалаён ва мафкуравий ҳаракатлар даври бўлди. Бунга1911 йилдаги Республика инқилоби ва 1949 йилда Хитой Халқ Республикаси (ХХР)ташкил топиши асосий сабаб бўлади [5:136]. Раис Мао Сзедун бошчилигида ХХР социалистик ва коммунистик мафкураларни тарғиб қилиш орқали халқаро майдонда ўзини намоён қилишга интилди. Совуқ уруш даврида Хитойнинг Совет Иттифоқи томонидан қўллаб-қувватланиши унинг ташқи сиёсатига таъсир кўрсатди, чунки у инқилобий ғояларни тарқатишга ва ривожланаётган мамлакатлардаги воқеаларга таъсир кўрсатишга ҳаракат қилди.

Бироқ Хитойнинг халқаро муносабатлари 1970 йилларнинг охирида Ден Сяопиннинг кўтарилиши билан сезиларли бурилиш ясади [9]. Деннинг иқтисодий ислоҳотлари ва «Очилиш» («Opening Up») сиёсати Хитойни жаҳон иқтисодиётига интеграциялаш ва Ғарб давлатлари билан муносабатларини яхшилашга қаратилган эди. Бу Хитой иқтисодиётини либераллаштиришнинг бошланиши ва унинг халқаро савдо ва инвестицияларнинг асосий иштирокчиси сифатида пайдо бўлишининг бошланиши эди.

Хитойнинг глобал куч сифатида юксалиши XXI асрнинг энг муҳим геосиёсий ўзгаришларидан биридир [10:59-70]. Хитой ўзининг жадал иқтисодий ўсиши, ҳарбий модернизацияси ва халқаро муносабатлардаги таъсирининг кучайиши билан мавжуд халқаро тартибни шакллантиришда асосий ўйинчига айланди. Бу юксалиш глобал ҳамжамият учун ҳам имкониятлар, ҳам муаммоларни келтириб чиқаради.

Хитой юксалишининг энг сезиларли таъсиридан бири унинг иқтисодий таъсиридир [11]. Хитой ҳозир дунёдаги иккинчи йирик иқтисодиёт бўлиб, унинг иқтисодий ривожланиши юз миллионлаб одамларни қашшоқликдан қутқарди. Мамлакатнинг улкан истеъмол бозори ва унинг ишлаб чиқариш маркази сифатидаги роли уни глобал таъминот занжирларининг ажралмас қисмига айлантирди.

Хитойнинг ҳарбий модернизацияси давлат юксалишининг яна бир жиҳати бўлиб, мавжуд халқаро тартиб учун муҳим таъсир кўрсатади [7]. Хитой ўзининг ҳарбий салоҳиятига, хусусан, денгиз флоти ва ракета технологияларига катта сармоя киритмоқда.

Дипломатик саъй-ҳаракатлари унинг халқаро майдондаги таъсирига сезиларли таъсир кўрсатаётганлигини таъкидлаш лозим [2]. Мамлакатлар ва ташкилотлар билан фаол ҳамкорлик қилиб, дипломатик тармоғини кенгайтирди ва бутун дунё бўйлаб алоқаларни мустаҳкамламоқда. Бу Хитойга халқаро қарорларни қабул қилиш жараёнларида кўпроқ таъсир кўрсатади ва унга глобал меъёрлар ва сиёсатларни шакллантириш имконини беради. Бундан ташқари, Хитойнинг иқтисодий нуфузи дипломатик таъсирини кучайтиришда муҳим роль ўйнамоқда, чунки у кўплаб мамлакатлар учун асосий савдо шериги ва сармоя манбаи бўлиб хизмат қилади.

Хитойнинг замонавий халқаро муносабатлар тизимидаги ўрни, мамлакатнинг жаҳон миқёсида ўсиб бораётган таъсири ва қатъиятини ҳисобга олган ҳолда, катта қизиқиш ва мунозара мавзусидир. Илмий мақоланинг муҳокама қисмида биз Хитой ташқи сиёсатининг стратегик мақсадларига эришиш ва миллий манфаатларини илгари суришдаги самарадорлигини замонавий халқаро муносабатлар контекстида баҳолаймиз.

Хитойнинг ташқи сиёсати йиллар давомида сезиларли даражада ўзгариб борди, бу унинг юксалаётган иқтисодий ва ҳарбий куч сифатидаги ўзгарувчан ролини акс эттиради. Мамлакат халқаро муносабатларга кўп қиррали ёндашувни қўллаган бўлиб, у ўз миллий манфаатларини илгари суриш ва жаҳон миқёсидаги нуфузини оширишга қаратилган дипломатик, иқтисодий ва хавфсизлик ташаббусларини ўз ичига олади. Хитой ташқи сиёсатининг самарадорлигини баҳолашда бир қанча муҳим жиҳатларни ҳисобга олиш керак.

Иқтисодий дипломатия: Хитой ташқи сиёсати стратегиясининг марказий устунларидан бири иқтисодий дипломатия бўлиб, бу мамлакатнинг глобал таъсирини кенгайтириш ва иқтисодий манфаатларини илгари суришда муҳим роль ўйнади. Савдо-сотиқни кенгайтириш ва сармоя киритишга алоҳида эътибор қаратилиши унга дунё мамлакатлари билан ҳамкорликни йўлга қўйиш имконини берди ва ўзини глобал иқтисодиётнинг асосий ўйинчиси сифатида кўрсатди. 2013 йилда ўз фаолиятини бошлаган «Бир макон, бир йўл» ташаббуси Хитойнинг Осиё, Африка ва Европа бўйлаб уланиш ва инфратузилмани ривожлантиришга қаратилган улкан иқтисодий тарғибот стратегиясининг намунасидир.

Самарадорлик нуқтайи назаридан, Хитойнинг иқтисодий дипломатияси бозорга киришни кенгайтириш, асосий ресурслардан фойдаланишни таъминлаш ва иқтисодий ўсишни ошириш нуқтайи назаридан сезиларли натижалар берди. «Бир макон, бир йўл» концепцияси иштирокчи мамлакатларда инфратузилмани ривожлантиришга ёрдам берди ва Хитойнинг стратегик минтақаларда таъсирини кучайтирди.

Бундан ташқари, Хитойнинг савдо сиёсати Америка Қўшма Штатлари ва Европа Иттифоқи каби йирик савдо кучларига нисбатан рақобатни юзага келтирди, бу эса савдо кескинликлари ва келишмовчиликларга олиб келмоқда. Хитойнинг интеллектуал мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, бозорга киришни чеклаш ва маҳаллий саноат учун давлат субсидияларига ёндашуви савдо музокараларида тортишувларга сабаб бўлмоқда.

Хавфсизлик ва мудофаа сиёсати: Хитойнинг хавфсизлик ва мудофаа сиёсати ҳам унинг ташқи алоқаларини шакллантириш ва миллий манфаатларини илгари суришда муҳим роль ўйнайди. Хитой қуролли кучларини модернизация қилишга, мудофаа қобилиятини оширишга, Жанубий Хитой денгизи ва Тайван каби минтақаларда ҳудудий даъволарини илгари суришга интилмоқда. Хитойнинг ҳарбий экспансияси ва қатъий позицияси қўшни давлатлар ва йирик давлатлар ўртасида хавотирларни келтириб чиқараётганлиги, бу эса минтақавий таранглик ва хавфсизлик дилеммаларига олиб келиш эҳтимолини оширмоқда.

Самарадорлик нуқтайи назаридан Хитойнинг хавфсизлик сиёсати мамлакатга ўз суверенитетини, денгиз манфаатларини ҳимоя қилиш ва стратегик минтақаларда кучни лойиҳалаш имконини беради. Хитойнинг ҳарбийларни модернизация қилиш ҳаракатлари  хавфсизликка қаратилувчи таҳдидларга жавоб бериш қобилиятини оширмоқда.

Бундан ташқари, Хитойнинг халқаро тинчликпарвар миссиялар ва хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорлик ташаббусларида иштирок этиши унинг глобал барқарорлик ва можароларни ҳал этишга содиқлигини намойиш этди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тинчликпарвар операцияларига қўшинларни қўшиш ва хавфсизлик бўйича кўп томонлама мулоқотларда иштирок этиш орқали Хитой ўзини халқаро хавфсизлик архитектурасида масъулиятли манфаатдор томон сифатида кўрсатишга интилмоқда.

Минтақавий таъсир ва дипломатик ҳамкорлик: Хитойнинг минтақавий таъсири ва дипломатик фаоллиги қўшни давлатлар билан яқинроқ алоқаларни ривожлантириш, минтақавий ҳамкорликни кенгайтиришга қаратилган ташқи сиёсат стратегиясининг асосий таркибий қисми бўлди. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ), Осиё инфратузилма сармоялари банки (АИИБ) ва Минтақавий кенг қамровли иқтисодий шериклик (РCЭП) каби ташаббуслар орқали Хитой Осиёда ўз иштирокини ривожлантиришга ва минтақавий ишларда ўз таъсирини мустаҳкамлашга интилмоқда.

Самарадорлик нуқтайи назаридан Хитойнинг минтақавий дипломатияси мамлакатга ўз таъсир доирасини кенгайтириш, иқтисодий интеграцияни чуқурлаштириш ва қўшни давлатлар билан стратегик шериклик муносабатларини ривожлантириш имконини берди. Хитойнинг Жануби-Шарқий Осиё давлатлари билан «Бир макон, бир йўл» форуми ва Ланкан-Меконг ҳамкорлик механизми каби платформалар орқали ҳамкорлиги инфратузилмани ривожлантириш, савдо-сотиқни рағбатлантириш ва одамлар ўртасидаги алмашинувни осонлаштирди. Бундан ташқари, Хитойнинг минтақавий кўп томонлама ташкилотлардаги иштироки унинг дипломатик мавқеини оширди ва янги имкониятлар яратди.

Хитой ташқи сиёсатининг стратегик мақсадларига эришиш ва миллий манфаатларини жаҳон миқёсида илгари суришдаги самарадорлигини баҳолашда бир қанча муҳим хулосалар чиқариш мумкин. Хитойнинг иқтисодий дипломатияси бозорга киришни кенгайтириш, ресурсларни таъминлаш ва «Бир макон, бир йўл» каби ташаббуслар орқали глобал таъсирни кучайтиришда муваффақиятли бўлди. Бироқ савдо номутаносибликларини бартараф этиш, асосий савдо ҳамкорлари билан келишмовчиликларни ҳал қилиш ва қабул қилувчи мамлакатлар учун барқарор ривожланиш натижаларини таъминлаш бўйича муаммолар сақланиб қолмоқда.

Умумий қилиб айтганда, Хитой савдо, хавфсизлик ва минтақавий таъсир каби соҳаларда ташқи сиёсат ташаббуслари орқали ўз миллий манфаатларини илгари суриш йўлида сезиларли муваффақиятларга эришган бўлсада, эҳтиёткор бошқарувни талаб қиладиган муаммолар ва танқидларга ҳам дуч келмоқда. Иқтисодий ҳамкорликни хавфсизлик масалаларида масъулиятли хатти-ҳаракатлар ва минтақавий масалаларда конструктив дипломатия билан уйғунлаштирган мувозанатли ёндашувни қўллаш орқали Хитой халқаро барқарорлик ва фаровонликка ижобий ҳисса қўшадиган ҳурматли куч сифатида глобал обрўсини ошириши мумкин.

Хитойнинг замонавий халқаро муносабатлар тизимидаги ўрни катта аҳамиятга эга ва мураккаб мавзудир. Ушбу тадқиқотда Хитойнинг глобал майдондаги ролининг турли ўлчовларини ўрганиш ва таҳлил қилишга, унинг мавжуд халқаро тартиб учун таъсири ҳақида хулоса чиқаришга ҳаракат қилинди. Тадқиқот натижалари Хитойнинг ўсиб бораётган таъсири ва унинг ҳозирги халқаро тизимга таъсирини тушуниш учун муҳим аҳамиятга эга.

Биринчи навбатда, ушбу тадқиқот Хитойнинг глобал куч сифатида юксалиши мавжуд халқаро тартиб учун муҳим таъсир кўрсатишини таъкидлайди. Хитой ўзининг иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий таъсирини кенгайтиришда давом этар экан, у глобал бошқарувни шакллантириш ва қарорлар қабул қилишда Ғарб кучларининг анъанавий ҳукмронлиги билан рақобатлашмоқда. Бу кучлар мувозанатининг ўзгаришига олиб келди ва Иккинчи Жаҳон уруши тугаганидан бери мавжуд бўлган либерал халқаро тартибнинг келажаги ҳақида саволлар туғдирди.

Қолаверса, Хитойнинг ўз миллий манфаатларини таъминлашдаги қатъиятлилиги бошқа йирик давлатлар билан ўзаро рақобатга олиб келмоқда. Бу халқаро муносабатларда янада рақобатбардош ва баъзан қарама-қаршилик динамикасини пайдо қилиб, глобал барқарорлик ва хавфсизликка таъсир кўрсатмоқда. Хитойнинг юксалиши, шунингдек, унинг инсон ҳуқуқлари, экологик барқарорлик ва қонун устуворлигига таъсири ҳақида хавотирларга сабаб бўлаётганлиги унинг таъсири дунёнинг турли минтақаларида кучайиб бораётганлиги билан белгиланади.

Ушбу хулосалар асосида Хитойнинг замонавий халқаро муносабатлардаги ўрни катта аҳамиятга эга эканлиги аён бўлади. Унинг глобал куч сифатида юксалиши мавжуд халқаро тартиб учун чуқур оқибатларга олиб келмоқда ва халқаро ҳамжамият учун ҳам муаммолар, ҳам имкониятлар яратмоқда. Шу сабабли, Хитой юксалишининг кенгроқ аҳамияти ҳақида фикр юритиш, кейинги тадқиқотлар ва сиёсат тавсиялари учун потенциал соҳаларни кўриб чиқиш муҳимдир.

Сиёсий тавсиялар нуқтайи назаридан, халқаро ҳамжамият Хитой билан ҳамкорлик ва мулоқотни ривожлантириш, шу билан бирга келишмовчилик ва рақобат соҳаларини кўриб чиқиш йўлларини топиши кераклиги аниқ. Бу Хитойнинг глобал куcҳ сифатида юксалиши билан боғлиқ имконият ва муаммоларни ҳисобга оладиган нозик ёндашувни талаб қилади.

Бундан ташқари, сиёсатчилар учун Хитойнинг глобал бошқарув учун юксалиши оқибатларини кўриб чиқиш ва халқаро тизимда кучлар тақсимотининг ўзгаришини яхшироқ акс эттириш учун халқаро институтларни ислоҳ қилиш устида ишлаш муҳимдир. Бу мавжуд халқаро тартибнинг долзарблиги ва глобал муаммоларни ҳал қилишда самарали бўлишини таъминлаш учун муҳим бўлади.

Хитойнинг глобал ўрнини таҳлил қилар эканмиз, унинг Ўзбекистон учун аҳамияти, Хитойнинг минтақада ўсиб бораётган хавф сифатида кўрилиши ёки имконият сифатида қаралиш таҳлилига назар ташлаган ҳолда қуйидаги хулосалар шакллантирилди:

Қандай хавфлар бўлиши мумкин:

– Хитойдан ортиқча қарз олиш давлатларни иқтисодий жиҳатдан унга боғлиқ қилиб қўяди (буни «қарз тузоғи дипломатияси» деб аташади). Агар Хитой сармояси назоратсиз кўпайса, давлат иқтисодиёти ортиқча Хитойга боғлиқ бўлиб қолиши мумкин. Катта инфратузилма лойиҳалари учун олинадиган кредитлар кейин қийинчилик туғдириши мумкин (бошқа мамлакатлар мисоли бор, масалан, Шри-Ланка). Аммо бугунги кунда тизимли ва режали ишни ташкил қилган давлатлар Хитой билан ҳамкорликдан ва Хитой инвестицияларидан жуда унумли фойдаланиб, бутун бошли иқтисодиёт тармоқларини тикламоқдалар.

– Хитой сармоясининг ортиши баъзан геосиёсий босим ортишига ҳам олиб келиши мумкин. Аммо ҳозирга қадар бирор давлат Хитойнинг геосиёсий босимига учрагани ҳақида муаммоси борлигини маълум қилмади. Бунда Ғарб, Россия, Туркия, Араб давлатлари ва Хитой балансини ушлаш орқали эҳтимолий босимни бартараф этиш мумкин. Айни вақтда Ўзбекистон буни уддалаяпти, давомли бўлиши учун эса аҳолининг сиёсий саводхонлигини ошириш ва қўллаб-қувватловни таъминлаш керак бўлади.

Имкониятлар:

– Хитой дунёдаги энг йирик бозорлардан бири. У билан савдо қилиш ҳар бир мамлакат учун катта иқтисодий фойда олиш имкониятини беради. Хитой Ўзбекистоннинг йирик савдо ҳамкорларидан бири (2024-йилда Хитой билан товар айланмаси Россиядан ҳам ўтиб кетди). Ўзбекистонда «Яшил энергетика» тизими тўлиқ ишга тушадиган бўлса, Хитой бизнинг электр-энергетика учун жуда катта бозорлигини унутмаслик керак.

– Хитой «Бир макон – бир йўл» лойиҳаси орқали кўплаб давлатларга йўллар, портлар, темир йўллар қуришда ёрдам беряпти. Хитой маблағига йирик йўллар, темир йўллар ва саноат зоналари қуриляпти (масалан, Ангрен-Поп темир йўли, нефть-газ лойиҳалари).

– Биргина Хитой маҳсулотлари транзити ортидан жуда катта даромад кўрилади. Бу борада эса кадрларни етарлича тайёрлаш керак бўлади.

– Хитой сунъий интеллект, 5Г ва бошқа соҳаларда илғор технологиялар таклиф қиляпти. Ғарб ва бошқа субъектлар таклиф этаётган технологияларга альтернатив кўпайса танлов имконияти бўлади. Ҳатто, Хитой билан ҳамкорликда миллий дастурлар яратиш тизимини йўлга қўйиш мумкин. Бунда Ўзбекистонда етарлича салоҳият ва инфраструктура бор (Масалан, ИТ-Парк тизими).

– Хитой компаниялари телекоммуникация (Ҳуаwэи), энергия ва транспорт соҳаларида фаол.Ўзбекистон саноатини модернизация қилиш учун бу катта имконият.

Бундай хавф ва имкониятлар шароитида Ўзбекистон учун, назаримизда, бир қатор чора-тадбир муҳим. Хусусан,

Биринчидан, таваккалликлар бор ва бўлади. Аммо бундан тўғри ва ақл билан фойдаланиш орқали бартараф этиш мумкин. Фақат иқтисодий оқилона ва рентабель лойиҳаларга сармоя ва кредит олиш, қарзга ботиб қолишдан сақланиш учун қонунчилик даражасида меъёрлар (яъни қарз чегаралари) белгиланиши лозим.

Иккинчидан, иқтисодий келишувларда ҳар доим Ўзбекистон манфаатларини ҳимоя қилиш. Стратегик активлар (масалан, портлар, йирик заводлар) бўйича эҳтиёткор бўлиш лозим бўлади.

Учинчидан, Хитойдан фақат тайёр маҳсулот эмас, технология ва билим ҳам олиш чораларини кўриш керак. Маҳаллий кадрларни тайёрлаш ва мустақил ривожланишни таъминлаш даркор.

Тўртинчидан, фақат Хитой эмас, биз ҳам Хитой иқтисодиётида иштирок этишимиз керак. Масалан, Япония ва Корея каби Ўзбекистон капитали ҳиссаси мавжуд корхоналар ташкил этилишида иштирок этиш.

«Буюк Ипак йўли» фаолиятида ҳам ҳудудимиздан ўтишига эътирозлар бўлган, лекин минг йилликларда ҳеч ким «хитойлашиб» кетмади.Аксинча, Самарқанд, Бухоро ва Тошкент шаҳарларида йирик карвонсаройлар, савдо комплекслари қурилиб ривожланди. Миллий ҳунармандчилик ва саноат ривожланди. Ўша даврларда ҳам шу хитойликлар эди, ҳозир ҳам шу хитойликлар.

Хулоса қилиб айтганда, Хитойнинг замонавий халқаро муносабатлар тизимидаги ўрни катта аҳамиятга эга ва мураккаб мавзудир. Хитой глобал куч сифатида юксалишда давом этар экан, унинг мавжуд халқаро тартиб учун таъсирини тушуниш ва ўсиб бораётган таъсирини бошқариш учун самарали стратегияларни ишлаб чиқиш жуда муҳимдир. Хитойнинг замонавий халқаро муносабатлар тизимидаги таъсири кучайиши билан боғлиқ муаммолар ва имкониятларни ўрганиб бориш орқали у билан муносабатларда манфаатли йўналишларни топиш ва бойитиш имконини беради.

1. China – Foreign Relations, 1860s | Britannica. https://www.britannica.com/place/China/Foreign-relations-in-the-1860s
2. Chinaʼs Approach to Global Governance | Council on Foreign Relations. https://www.cfr.org/china-global-governance/
3. Fairbank, John K., (1969). “Chinaʼs Foreign Policy in Historical Perspective.” JSTOR: Foreign Affairs, vol. 47, no. 3, 1969 , pp. 449–463. Retrieved from: https://doi.org/10.2307/20039389
4. Felix Kuhn. (2021) “Much More Than Tribute: The Foreign Policy Instruments of the Ming Empire” Journal of Chinese History 中國歷史學刊 , Volume 5 , Issue 1, January 2021 , pp. 59 – 82. Retrieved from: https://doi.org/10.1017/jch.2020.43
5. Feuerwerker, Albert (1976). “The Foreign Establishment in China in the Early Twentieth Century”‎. USA, U of M Center For Chinese Studies. – P.136.
6. Fong, Adam C. (2014). “ʼTogether They Might Make Troubleʼ: Cross-Cultural Interactions in Tang Dynasty Guangzhou, 618-907 C.E.” JSTOR: Journal of World History, vol. 25, no. 4, 2014, pp. 475–492. Retrieved from: http://www.jstor.org/stable/43818461
7. Lindsay Maizland, (2020). “Chinaʼs Modernizing Military.” Council on Foreign Relations. Retrieved from: https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-modernizing-military
8. Ringmar, E. (2019).History of International Relations: A Non-European Perspective. Cambridge, UK: Open Book Publishers.
9. Whiting Allen S., (1979). Chinese Domestic Politics and Foreign Policy in the 1970s. Center for Chinese StudiesThe University of Michigan, 97 p. https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/41833/9780472901814.pdf?sequence=1.
10. Zarkachi, Imam (2023). Geopolitical and Global Power Shift: The Economic, Military and Political Rise of China in the 21st Journal of Chinese Interdisciplinary Studies. Vol. 01, No 01. – P.59-70.
11. Zhang Jun and Gui Lin (2009). The Impact of Chinaʼs Economic Development on the Global Economy – A Review of Past Economic Literature. China Economist, Vol. 4, No. 1, 18 p. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1544655