Э.Е.БЕРТЕЛЬС ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЖОМИЙ АХЛОҚИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ЁШ АВЛОД ТАРБИЯСИДАГИ ЎРНИ

Буюк мутафаккир Абдураҳмон Жомий асарлари инсонни маънавий ва руҳий камол топиштиришга қаратилган. Уларда мукаммалликка эришиш йўллари ва усуллари кўрсатилади. “Субҳатул Аброр”, “Силсилатуз заҳаб”, “Туҳфатул аҳрор”, “Лайли ва Мажнун”, “Юсуф ва Зулайҳо”, “Салмон ва Абсол”, “Етти тахт” ,“Искандар ҳикматлари”, “Баҳористон”, “Нафаҳатул унс”, “Тўртликларга шарҳлар” шулар жумласидандир. “Искандарнинг донолиги” шеъри Ўрта асрларнинг энг машҳур эпик анъаналарида ёзилган, унда қадимги Юнонистон ва Шарқ файласуфлари ва мутафаккирларининг анъаналари ва ахлоқий-фалсафий, ижтимоий-фалсафий қарашлари бир-бирига боғланган. Президент Шавкат Мирзиёев таъбири билан айтганда, “Биз аждодларимизнинг ёрқин хотирасини асраб-авайлаб, қалбимизда, юрагимизда абадий сақлаймиз. Букилмас ирода, фидоийлик ва жасорат намунасини амалда намоён этиб, ўз ҳаётини азиз Ватанимизнинг ҳар томонлама равнақ топишига бағишлаган устоз ва мураббийларимиз, замондошларимиз билан биз чексиз фахрланамиз” [1:133].

Юқорида айтиб ўтилган маънавий тараққиётнинг сўфийлик босқичлари билан таниш бўлмаганимиз сабабли, Абдураҳмон Жомий дидактик қарашларининг асл моҳиятини объектив баҳолай олмаймиз. Ўқувчи ёки олим бўлсин, сўфийлар тарбияси ва руҳни такомиллаштириш усуллари билан танишмасдан, мутафаккирнинг фалсафий қарашларидаги моҳият ва мотивларни англай олмайди. Ҳиравий таъкидлаганидек: “Жомийни муносиб инсон ва Қодир Тангри ҳайратга солади. Инсон ўзининг интеллектуал ва тарбиявий қарашларида тарихнинг барча қадриятларидан устун туради ва у тарихни такомиллаштиришга қодир” [2:61].

Е.Э.Бертельснинг фикрича, Жомийни баркамол инсон ғояси илҳомлантирди, у тасаввуфий рисолаларнинг муаллифи ва шарҳловчиси, тасаввуфий шеърлар ва ғазалларнинг муаллифи сифатида икки ролни ижро этди. Биринчи ҳолда у Ибн Арабий тушунчалари ва Нақшбанднинг ахлоқий таълимотларини ривожлантиради. У одатда ижро этади. Аммо Жомийни диққат билан ўқиётганда, биз унинг инсонни юксалтиришга, комил этиш ва воизлик қилишга мойиллигини сезамиз. Сўфийлар зиёлилар сифатида халқнинг турли қатламларига ахлоқ, тарбия, жамият ва бошқа кўплаб соҳаларга доир билимларни тарқатган [3:65].

Е.Э.Бертельснинг таъкидлашича, Жомийнинг ахлоқий таълимотида «яхши» ва «танлов» муаммолари асосий ўрин эгаллайди. Аммо Жомий, Аристотелдан фарқли ўлароқ, уларни жамият ва давлат ҳаётига амалий равишда татбиқ этишга кўпроқ мойил. У бу мужассамлашиш усулларини «хукмдорларга ўргатиш» орқали тушунтиради. У даврда сиёсий, ҳуқуқий ва ахлоқий жанрга талаб катта эди. Жомий учун шахс ва жамиятнинг хулқ-атвори ҳақидаги мавҳум назарий билим муҳим эмасди. У давлат раҳбарининг хулқ-атвори ва турмуш тарзини таҳлил қилиш ва унинг субъектлари билан муносабатларини, дидактик характердаги муаммоларни, одоб-ахлоқ қоидаларини ўрганишни афзал кўрар эди. У Аристотелнинг фазилатлари сифатида «ақлий – донолик, ақл ва эҳтиёткорлик» ва «ахлоқий – сахийлик ва эҳтиёткорлик»ни келтиради [4:2].

Е.Э.Бертельснинг таъкидлашича, Жомийнинг шеърларига инсонпарварлик ғоялари сингдирилган. У қаҳрамонларига ҳамдардлик билан қарайди. Шоир гуманистик ғояларга содиқ қолган ҳолда Александр Македонскийдан доно, адолатли подшоҳ Искандарни яратади ва уни ўз даврининг идеал ҳукмдорлари қаторига кўтаради. «Искандарнинг ҳикматлар китоби» шеърида жоҳил подшоҳларни очиқ танқид қилиб, уларга доно қаҳрамони билан қарши чиқади:

Е.Э.Бертельснинг фикрича, камолот муаммоси мутафаккир таълимотидаги бошқа ахлоқий муаммолар сингари кўп қирралидир. Комил инсон кундалик ҳаётда ахлоқий кўрсатмаларга амал қилиб, жамиятда мавжуд бўлиш учун яхши шароит яратишга ҳисса қўшади, тажовузкор муносабатларни зарарсизлантиради. Баркамол инсоннинг юксак ахлоқий тамойиллари ёвузлик олдида ўзини камтар тутишини англатмайди. Комил инсон учун ёмонлик қилиш жуда қийин. Е.Э.Бертельс таъкидлаганидек, “Жомийнинг ахлоқий фазилатлари жуда юқори бўлгани билан характерлидир, чунки у ўз таълимотида барибир ҳукмрон мусулмонлар билан ҳисоблашади” [6:267].

Шунингдек, Жомийнинг асарларидан сўфийлик тариқати мақомотининг талабларига асосланган зарур ахлоқий фазилатлар ҳақидаги гапларни топишингиз мумкин. Е.Э.Бертельс Жомийнинг давлат бошқарувига доир қарашларида ҳукмдорнинг шахсий сифатларини унинг қалбига таъсир ўтказиш орқали юмшатишга қаратганига эътибор беради. У Ҳоқоний ва Амир Хусрав анъаналарини давом эттирган ҳолда уларнинг фалсафий ғояларини ифодалаш учун қасида жанридан фойдаланган. Унинг икки буюк дидактик асарларидан бири: “Лужжатул асрор” (“Сирлар денгизи”) асари 98 байтдан ташкил топган. Жомий асарнинг кириш қисмида подшо ҳокимиятининг заиф томонлари ва зулмга тўла фаолияти ҳақида сўз юритади. Унинг фикрича, бойликка эга бўлмаган одамлар мол-давлати бўлиш-бўлмаслигидан қатъи назар зарарли нафсини тия олмайди [6:250].

Жомийнинг фикрича, ҳақиқий ҳукмдор ҳар қандай талабларга ахлоқ билан жавоб бериши, зарур ахлоқий фазилатларга эга бўлиши ва давлатни ахлоқий тамойиллар асосида бошқариши керак. Шундай қилиб, мутафаккир давлатнинг ахлоқий баҳосига яқинлашди ва «ахлоқий давлат» ғоясини асослади. Уни амалга оширишни бутун ахлоқий тўпламга қатъий риоя қилиш, донишманд ҳукуматнинг принцип ва талаблари (сахийлик, ҳалоллик, ростгўйлик, ён бериш, меҳрибонлик) билан боғлайди. Бу билан Жомий ўзи ҳимоя қилган бошқа баҳолаш қийматларини тўлдиради, ахлоқий мезон нормаларига ҳисса қўшади [7:24].

Жомий нафақат ўз асарларида, балки ҳаётда ҳам ёшларни билимларни ўзлаштиришга ва илм-фан асосларини ўрганишга чақиради. Сўфийлик таълимотини яхши кўрадиган Ҳирот ёшлари билан суҳбатларда уларга бундай кўрсатма беради: “Мовароуннаҳрга саёҳат сизни сўфийлик билан бутунлай олиб кетди ва сизни илмий билим олишдан сақлади. Барча фикрлар илм ва доноликни эгаллашга йўналтирилган бўлиши керак. Биз жоҳил сўфийлар ҳаёт тарзининг барча хусусиятларини яхши ўрганиб чиқдик. Бу одамларнинг ҳаммаси қоронғу ва зарарлидир” [8:55].

Жомийнинг бир неча асрлар аввал илгари сурган бу ғоявий фикрлари бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Президент Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, “Албатта биз мустақил фикрлайдиган, замонавий билим ва касб-ҳунарларни эгаллаган мустаҳкам ҳаётий позицияга эга бўлган ёшларни тарбиялаш бўйича катта ишларни амалга оширмоқдамиз…, “оммавий маданият” каби таҳдидлар кучаяётганлигини ҳисобга оладиган бўлсак, фарзандларимиз тарбияси, маънавий-маърифий соҳадаги ишларимизни бир зум ҳам сусайтирмасдан, айниқса уларни янги боcқичга кўтаришимиз зарур” [9:17].

Жомий ахлоқий таълимотини бирон бир асарида аниқ кўрсатмаган. Бу унинг шеърий ва прозаик асарларига сингиб кетган ва бу шоир-мутафаккирнинг ахлоқий тамойилларини ўрганишни жуда қийинлаштиради. Жомийга тегишли «таълимот» муаллифлари ахлоқ ва ахлоқий муаммоларга аҳамият берди. Бу ҳолат мукаммал инсоннинг янги идеалини шакллантириш билан боғлиқ эди. Уларнинг деярли барчаси мажбурий итоаткорлик, сабр-тоқат, раҳм-шафқат, инсон иродаси ва онгининг «ҳаддан ташқари» даъволарини бостиришни талаб қилган ахлоқ муаммолари билан бир қаторда, рационализм масалаларига, рационал табиат ғояларига катта эътибор берди. Бу муаллифлар келиб чиқиши дворянлиги инсон зодагонлигининг асоси экани тўғрисидаги жамиятда мавжуд ғоялардан қониқиш ҳосил қилмади. Улар дунёвий ахлоқни асослашга интилиб, асосан инсоннинг ер юзидаги мавжудлиги муаммоларига эътибор қаратди. Улар ахлоқий ғояларини ишлаб чиқишда Ўрта аср ахлоқий фалсафасини ҳисобга олган ҳолда форс, ҳинд, хитой ва қадимги юнон меросига таянган.

1. Шавкат Мирзиёев. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. –Т., Ўзбекистон –
2. М.Наджиб. Мировоззрение Джами / М.Наджиб // Адаб. — 2014. -№ 4/5. — С. 61-64. (на тадж. яз.).
3. История таджикской философии. С древнейших времен до ХV в. –Душанбе: Дониш, 2013. -Т. 3.
4. Аристотель. Сбор.соч. в 4-х т.-М,.1976-1983. Т.
5. Абдуррахман Джами. Лирика. Поэмы. Весенний сад.
6. Е.Э.Бертельс. Избранные труды. Навои и Джами. –М.,
7. Кенджаев Шyxpaт Юсуфович Государственно-правовые взгляды Джами. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Душанбе – 2003.
8. C.M.Саидмирова. Приоритетность освоения наук в педагогических воззрениях Aбдурахмана Джами и их востребованность в современной педагогике. Дисс.На соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Душанбе – 2019.
9. Shavkat Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T., Oʼzbekiston –