ZAMONAVIY XALQARO MUNOSABATLAR TIZIMIDA XITOYNING GEOSIYOSIY VA GEOIQTISODIY AHAMIYATI

Soʻnggi yillarda Xitoyning xalqaro maydondagi roli sezilarli darajada ortib, u global siyosiy, iqtisodiy va xavfsizlik tizimlariga bevosita taʼsir koʻrsata boshladi. Xitoyning dunyodagi aholisi eng koʻp va iqtisodiyoti yirik davlat sifatida kuchayib borayotgani siyosiy va ilmiy doiralarda katta muhokamalarga sabab boʻlmoqda. Mazkur maqolada Xitoyning zamonaviy xalqaro tizimdagi oʻrni, tashqi siyosatidagi ustuvor yoʻnalishlar, iqtisodiy aloqalari va strategik harakatlari keng qamrovda tahlil qilinadi. Tadqiqot Xitoyning global boshqaruv va xalqaro tartibga boʻlgan taʼsirini chuqurroq anglashga xizmat qiladi.

Ushbu tadqiqotning dolzarbligi Xitoyning global kuch sifatidagi yuksalishi va uning mavjud xalqaro tuzumga taʼsirini kengaytirishning keng qamrovli oqibatlari bilan izohlanadi. Oʻzining ulkan iqtisodiy tashabbuslari, qatʼiy diplomatik pozitsiyasi va oʻsib borayotgan harbiy salohiyati bilan Xitoy xalqaro munosabatlar dinamikasini shakllantirishda asosiy oʻyinchi sifatida namoyon boʻldi. Xitoyning global ishtirokining motivlari, strategiyalari va oqibatlarini tushunish siyosatchilar, olimlar va amaliyotchilar uchun oʻzaro bogʻlangan va oʻzaro bogʻliq boʻlgan dunyoning murakkabliklarini boshqarishda juda muhimdir.

Bundan tashqari, Xitoyning xalqaro munosabatlardagi rolining oʻzgaruvchan tabiati jahon hamjamiyatiga ham imkoniyatlar, ham muammolar tugʻdiradi. Bir tomondan, Xitoyning iqtisodiy oʻsish va rivojlanish tashabbuslari, xususan, infratuzilmaga investitsiyalar, savdo sherikliklari va rivojlanishga yordam berish orqali mintaqaviy va global farovonlikni oshirish salohiyatiga ega. Boshqa tomondan, Xitoyning hududiy nizolar, strategik raqobatdagi qatʼiyatliligi va inson huquqlari, global boshqaruv va xavfsizlik kabi masalalar boʻyicha turlicha qarashlari global barqarorlik va mavjud liberal xalqaro tartib uchun xavotirlarni kuchaytirdi.

Shu nuqtayi nazardan, ushbu maqola Xitoyning zamonaviy xalqaro tizimdagi oʻrni, tashqi siyosati omillari, iqtisodiy taʼsiri, mintaqaviy va global aloqalarda rivojlanayotgan strategik dinamikasi haqida tushuncha berishga qaratilgan. Xitoyning xalqaro xulq-atvorining nozik tomonlarini oʻrganish orqali Xitoyning diplomatiya, savdo, xavfsizlik va global sohalarda siyosiy munozaralar va strategik qarorlar qabul qilishi haqida maʼlumot beradi.

Maqolada Xitoyning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimidagi oʻrnini tahlil qilish uchun sifatli tadqiqot usullaridan foydalanilgan. Tahlil jarayonida Xitoyning global miqyosdagi iqtisodiy, harbiy va diplomatik faolligi oʻrganilib, adabiyotlar tahlili, amaliy kuzatuvlar va empirik maʼlumotlardan foydalanilgan. Asosiy va ikkilamchi manbalar – ilmiy maqolalar, rasmiy hisobotlar va hukumat nashrlari asosida tegishli maʼlumotlar jamlangan.

Xitoyning yillar davomida oʼz ichiga olgan uzoq va murakkab xalqaro munosabatlar tarixiga ega. Uning xalqaro munosabatlarga qoʻshilishining dastlabki holatlaridan biri Xan sulolasi davriga (miloddan avvalgi 206-yil va milodiy 220-yillar) toʻgʻri keladi. Bu davrda Xitoyni Yaqin Sharq va Yevropa bilan bogʻlovchi Ipak yoʻli tashkil etildi [8]. Ushbu qadimiy savdo yoʼli boʼylab tijorat rivojlanib, qoʼshni mintaqalar bilan madaniy almashinuv va diplomatik aloqalar oʼrnatish imkonini berdi. Bu davrda Xitoyning iqtisodiy va texnologik taraqqiyoti uning xalqaro munosabatlardagi taʼsirining kuchayishiga yordam berdi.

Biroq Xitoy Tang sulolasi davrida (milodiy 618-907-yillar) xalqaro munosabatlarda faolroq rol oʼynadi [6]. Tang sulolasi imperator Tayzong davrida oʻz hududini Oʻrta Osiyoga kengaytirib, mintaqada siyosiy va iqtisodiy hukmronlikni oʻrnatdi. Bu kengayish nafaqat savdo-sotiqni osonlashtirdi, balki Xitoy madaniyati va buddizmning tarqalishiga yordam berdi.

13-asrda moʻgʻullarning Xitoyni bosib olishi mamlakat xalqaro munosabatlarida yana bir muhim voqea boʻldi. Chingizxon boshchiligida moʻgʻullar Yuan sulolasini (milodiy 1271-1368-yillar) oʻrnatdi va Xitoyda qariyb bir asr hukmronlik qildi [3]. Moʻgʻullarning ulkan hududlarni egallashi xalqaro savdoni osonlashtirdi, chunki ular Ipak yoʻli boʻylab savdo va aloqani rivojlantirishga qaratilgan siyosatni amalga oshirdilar.

Xitoyning xalqaro munosabatlardagi tarixiy roli Min sulolasi davrida ham (milodiy 1368-1644-yillar) muhim voqealarga guvoh boʼldi [4]. Imperator Yongle hukmronligi davrida Xitoy admiral Chjen Xe boshchiligidagi ulkan dengiz ekspeditsiyalarini amalga oshirdi. Bu ekspeditsiyalar Afrikagacha yetib bordi, mahalliy rahbarlar bilan diplomatik aloqalarni rivojlantirdi va Xitoyning dengiz kuchlarini namoyish etdi. Biroq imperator Yongle vafotidan soʼng, Xitoy oʻz eʼtiborini ichkariga qaratdi, asosan dengiz kuchlarini kengaytirishdan voz kechdi va oʻzini dunyodan ajratib qoʻydi.

Xitoyning Gʼarb davlatlari bilan tarixiy munosabatlari XIX asrda sezilarli oʼzgarishlarga duch keldi. Buyuk Britaniya bilan olib borilgan afyun urushlari (1839-1860-yillar) Xitoyning xalqaro munosabatlardagi obroʼyini sezilarli darajada zaiflashtirdi [1]. Bu mojarolar natijasida chet el kuchlariga eksterritorial huquqlar bergan va Xitoy suverenitetiga putur yetkazuvchi va uning bozorini Gʻarb manfaatlariga ochib beradigan tengsiz shartnomalar paydo boʻldi. Xitoy tarixida zaif deb hisoblangan ushbu davr “Xoʼrlik asri” (“Century of Humiliation”) deb nomlandi.

XIX asr boshlari Xitoyda siyosiy gʻalayon va mafkuraviy harakatlar davri boʻldi. Bunga 1911-yildagi Respublika inqilobi va 1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi (XXR)tashkil topishi asosiy sabab boʻladi [5:136]. Rais Mao Szedun boshchiligida XXR sotsialistik va kommunistik mafkuralarni targʻib qilish orqali xalqaro maydonda oʻzini namoyon qilishga intildi. Sovuq urush davrida Xitoyning Sovet Ittifoqi tomonidan qoʻllab-quvvatlanishi uning tashqi siyosatiga taʼsir koʻrsatdi, chunki u inqilobiy gʻoyalarni tarqatishga va rivojlanayotgan mamlakatlardagi voqealarga taʼsir koʻrsatishga harakat qildi.

Biroq Xitoyning xalqaro munosabatlari 1970-yillarning oxirida Den Syaopinning koʼtarilishi bilan sezilarli burilish yasadi [9]. Denning iqtisodiy islohotlari va “Ochilish” (“Opening Up”) siyosati Xitoyni jahon iqtisodiyotiga integratsiyalash va Gʼarb davlatlari bilan munosabatlarini yaxshilashga qaratilgan edi. Bu Xitoy iqtisodiyotini liberallashtirishning boshlanishi va uning xalqaro savdo va investitsiyalarning asosiy ishtirokchisi sifatida paydo boʼlishining boshlanishi edi.

Xitoyning global kuch sifatida yuksalishi XXI asrning eng muhim geosiyosiy oʻzgarishlaridan biridir [10:59-70]. Xitoy oʼzining jadal iqtisodiy oʼsishi, harbiy modernizatsiyasi va xalqaro munosabatlardagi taʼsirining kuchayishi bilan mavjud xalqaro tartibni shakllantirishda asosiy oʼyinchiga aylandi. Bu yuksalish global hamjamiyat uchun ham imkoniyatlar, ham muammolarni keltirib chiqaradi.

Xitoy yuksalishining eng sezilarli taʼsiridan biri uning iqtisodiy taʼsiridir [11]. Xitoy hozir dunyodagi ikkinchi yirik iqtisodiyot boʻlib, uning iqtisodiy rivojlanishi yuz millionlab odamlarni qashshoqlikdan qutqardi. Mamlakatning ulkan isteʼmol bozori va uning ishlab chiqarish markazi sifatidagi roli uni global taʼminot zanjirlarining ajralmas qismiga aylantirdi.

Xitoyning harbiy modernizatsiyasi davlat yuksalishining yana bir jihati boʼlib, mavjud xalqaro tartib uchun muhim taʼsir koʼrsatadi [7]. Xitoy oʻzining harbiy salohiyatiga, xususan, dengiz floti va raketa texnologiyalariga katta sarmoya kiritmoqda.

Diplomatik saʼy-harakatlari uning xalqaro maydondagi taʼsiriga sezilarli taʼsir koʼrsatayotganligini taʼkidlash lozim [2]. Mamlakatlar va tashkilotlar bilan faol hamkorlik qilib, diplomatik tarmogʼini kengaytirdi va butun dunyo boʼylab aloqalarni mustahkamlamoqda. Bu Xitoyga xalqaro qarorlarni qabul qilish jarayonlarida koʼproq taʼsir koʼrsatadi va unga global meʼyorlar va siyosatlarni shakllantirish imkonini beradi. Bundan tashqari, Xitoyning iqtisodiy nufuzi diplomatik taʼsirini kuchaytirishda muhim rol oʼynamoqda, chunki u koʻplab mamlakatlar uchun asosiy savdo sherigi va sarmoya manbai boʻlib xizmat qiladi.

Xitoyning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimidagi oʼrni, mamlakatning jahon miqyosida oʼsib borayotgan taʼsiri va qatʼiyatini hisobga olgan holda, katta qiziqish va munozara mavzusidir. Ilmiy maqolaning muhokama qismida biz Xitoy tashqi siyosatining strategik maqsadlariga erishish va milliy manfaatlarini ilgari surishdagi samaradorligini zamonaviy xalqaro munosabatlar kontekstida baholaymiz.

Xitoyning tashqi siyosati yillar davomida sezilarli darajada oʼzgarib bordi, bu uning yuksalayotgan iqtisodiy va harbiy kuch sifatidagi oʼzgaruvchan rolini aks ettiradi. Mamlakat xalqaro munosabatlarga koʻp qirrali yondashuvni qoʻllagan boʻlib, u oʻz milliy manfaatlarini ilgari surish va jahon miqyosidagi nufuzini oshirishga qaratilgan diplomatik, iqtisodiy va xavfsizlik tashabbuslarini oʻz ichiga oladi. Xitoy tashqi siyosatining samaradorligini baholashda bir qancha muhim jihatlarni hisobga olish kerak.

Iqtisodiy diplomatiya: Xitoy tashqi siyosati strategiyasining markaziy ustunlaridan biri iqtisodiy diplomatiya boʻlib, bu mamlakatning global taʼsirini kengaytirish va iqtisodiy manfaatlarini ilgari surishda muhim rol oʻynadi. Savdo-sotiqni kengaytirish va sarmoya kiritishga alohida eʼtibor qaratilishi unga dunyo mamlakatlari bilan hamkorlikni yoʼlga qoʼyish imkonini berdi va oʼzini global iqtisodiyotning asosiy oʼyinchisi sifatida koʼrsatdi. 2013-yilda oʻz faoliyatini boshlagan “Bir makon, bir yoʻl” tashabbusi Xitoyning Osiyo, Afrika va Yevropa boʻylab ulanish va infratuzilmani rivojlantirishga qaratilgan ulkan iqtisodiy targʻibot strategiyasining namunasidir.

Samaradorlik nuqtayi nazaridan, Xitoyning iqtisodiy diplomatiyasi bozorga kirishni kengaytirish, asosiy resurslardan foydalanishni taʼminlash va iqtisodiy oʼsishni oshirish nuqtayi nazaridan sezilarli natijalar berdi. “Bir makon, bir yoʻl” konsepsiyasi ishtirokchi mamlakatlarda infratuzilmani rivojlantirishga yordam berdi va Xitoyning strategik mintaqalarda taʼsirini kuchaytirdi.

Bundan tashqari, Xitoyning savdo siyosati Amerika Qoʻshma Shtatlari va Yevropa Ittifoqi kabi yirik savdo kuchlariga nisbatan raqobatni yuzaga keltirdi, bu esa savdo keskinliklari va kelishmovchiliklarga olib kelmoqda. Xitoyning intellektual mulk huquqlarini himoya qilish, bozorga kirishni cheklash va mahalliy sanoat uchun davlat subsidiyalariga yondashuvi savdo muzokaralarida tortishuvlarga sabab boʼlmoqda.

Xavfsizlik va mudofaa siyosati: Xitoyning xavfsizlik va mudofaa siyosati ham uning tashqi aloqalarini shakllantirish va milliy manfaatlarini ilgari surishda muhim rol oʻynaydi. Xitoy qurolli kuchlarini modernizatsiya qilishga, mudofaa qobiliyatini oshirishga, Janubiy Xitoy dengizi va Tayvan kabi mintaqalarda hududiy daʼvolarini ilgari surishga intilmoqda. Xitoyning harbiy ekspansiyasi va qatʼiy pozitsiyasi qoʼshni davlatlar va yirik davlatlar oʼrtasida xavotirlarni keltirib chiqarayotganligi, bu esa mintaqaviy taranglik va xavfsizlik dilemmalariga olib kelish ehtimolini oshirmoqda.

Samaradorlik nuqtayi nazaridan Xitoyning xavfsizlik siyosati mamlakatga oʼz suverenitetini, dengiz manfaatlarini himoya qilish va strategik mintaqalarda kuchni loyihalash imkonini beradi. Xitoyning harbiylarni modernizatsiya qilish harakatlari  xavfsizlikka qaratiluvchi tahdidlarga javob berish qobiliyatini oshirmoqda.

Bundan tashqari, Xitoyning xalqaro tinchlikparvar missiyalar va xavfsizlik sohasidagi hamkorlik tashabbuslarida ishtirok etishi uning global barqarorlik va mojarolarni hal etishga sodiqligini namoyish etdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvar operatsiyalariga qoʼshinlarni qoʼshish va xavfsizlik boʼyicha koʼp tomonlama muloqotlarda ishtirok etish orqali Xitoy oʼzini xalqaro xavfsizlik arxitekturasida masʼuliyatli manfaatdor tomon sifatida koʼrsatishga intilmoqda.

Mintaqaviy taʼsir va diplomatik hamkorlik: Xitoyning mintaqaviy taʼsiri va diplomatik faolligi qoʼshni davlatlar bilan yaqinroq aloqalarni rivojlantirish, mintaqaviy hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan tashqi siyosat strategiyasining asosiy tarkibiy qismi boʼldi. Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT), Osiyo infratuzilma sarmoyalari banki (AIIB) va Mintaqaviy keng qamrovli iqtisodiy sheriklik (RCEP) kabi tashabbuslar orqali Xitoy Osiyoda oʻz ishtirokini rivojlantirishga va mintaqaviy ishlarda oʻz taʼsirini mustahkamlashga intilmoqda.

Samaradorlik nuqtayi nazaridan Xitoyning mintaqaviy diplomatiyasi mamlakatga oʻz taʼsir doirasini kengaytirish, iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish va qoʻshni davlatlar bilan strategik sheriklik munosabatlarini rivojlantirish imkonini berdi. Xitoyning Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari bilan “Bir makon, bir yoʻl” forumi va Lankan-Mekong hamkorlik mexanizmi kabi platformalar orqali hamkorligi infratuzilmani rivojlantirish, savdo-sotiqni ragʻbatlantirish va odamlar oʻrtasidagi almashinuvni osonlashtirdi. Bundan tashqari, Xitoyning mintaqaviy koʼp tomonlama tashkilotlardagi ishtiroki uning diplomatik mavqeini oshirdi va yangi imkoniyatlar yaratdi.

Xitoy tashqi siyosatining strategik maqsadlariga erishish va milliy manfaatlarini jahon miqyosida ilgari surishdagi samaradorligini baholashda bir qancha muhim xulosalar chiqarish mumkin. Xitoyning iqtisodiy diplomatiyasi bozorga kirishni kengaytirish, resurslarni taʼminlash va “Bir makon, bir yoʻl” kabi tashabbuslar orqali global taʼsirni kuchaytirishda muvaffaqiyatli boʼldi. Biroq savdo nomutanosibliklarini bartaraf etish, asosiy savdo hamkorlari bilan kelishmovchiliklarni hal qilish va qabul qiluvchi mamlakatlar uchun barqaror rivojlanish natijalarini taʼminlash boʻyicha muammolar saqlanib qolmoqda.

Umumiy qilib aytganda, Xitoy savdo, xavfsizlik va mintaqaviy taʼsir kabi sohalarda tashqi siyosat tashabbuslari orqali oʻz milliy manfaatlarini ilgari surish yoʻlida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishgan boʻlsa-da, ehtiyotkor boshqaruvni talab qiladigan muammolar va tanqidlarga ham duch kelmoqda. Iqtisodiy hamkorlikni xavfsizlik masalalarida masʼuliyatli xatti-harakatlar va mintaqaviy masalalarda konstruktiv diplomatiya bilan uygʼunlashtirgan muvozanatli yondashuvni qoʼllash orqali Xitoy xalqaro barqarorlik va farovonlikka ijobiy hissa qoʼshadigan hurmatli kuch sifatida global obroʼsini oshirishi mumkin.

Xitoyning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimidagi oʼrni katta ahamiyatga ega va murakkab mavzudir. Ushbu tadqiqotda Xitoyning global maydondagi rolining turli oʼlchovlarini oʼrganish va tahlil qilishga, uning mavjud xalqaro tartib uchun taʼsiri haqida xulosa chiqarishga harakat qilindi. Tadqiqot natijalari Xitoyning oʻsib borayotgan taʼsiri va uning hozirgi xalqaro tizimga taʼsirini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega.

Birinchi navbatda, ushbu tadqiqot Xitoyning global kuch sifatida yuksalishi mavjud xalqaro tartib uchun muhim taʼsir koʼrsatishini taʼkidlaydi. Xitoy oʼzining iqtisodiy, siyosiy va harbiy taʼsirini kengaytirishda davom etar ekan, u global boshqaruvni shakllantirish va qarorlar qabul qilishda Gʼarb kuchlarining anʼanaviy hukmronligi bilan raqobatlashmoqda. Bu kuchlar muvozanatining oʼzgarishiga olib keldi va Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan beri mavjud boʼlgan liberal xalqaro tartibning kelajagi haqida savollar tugʼdirdi.

Qolaversa, Xitoyning oʻz milliy manfaatlarini taʼminlashdagi qatʼiyatliligi boshqa yirik davlatlar bilan oʻzaro raqobatga olib kelmoqda. Bu xalqaro munosabatlarda yanada raqobatbardosh va baʼzan qarama-qarshilik dinamikasini paydo qilib, global barqarorlik va xavfsizlikka taʼsir koʼrsatmoqda. Xitoyning yuksalishi, shuningdek, uning inson huquqlari, ekologik barqarorlik va qonun ustuvorligiga taʼsiri haqida xavotirlarga sabab boʼlayotganligi uning taʼsiri dunyoning turli mintaqalarida kuchayib borayotganligi bilan belgilanadi.

Ushbu xulosalar asosida Xitoyning zamonaviy xalqaro munosabatlardagi oʻrni katta ahamiyatga ega ekanligi ayon boʻladi. Uning global kuch sifatida yuksalishi mavjud xalqaro tartib uchun chuqur oqibatlarga olib kelmoqda va xalqaro hamjamiyat uchun ham muammolar, ham imkoniyatlar yaratmoqda. Shu sababli, Xitoy yuksalishining kengroq ahamiyati haqida fikr yuritish, keyingi tadqiqotlar va siyosat tavsiyalari uchun potensial sohalarni koʻrib chiqish muhimdir.

Siyosiy tavsiyalar nuqtayi nazaridan, xalqaro hamjamiyat Xitoy bilan hamkorlik va muloqotni rivojlantirish, shu bilan birga kelishmovchilik va raqobat sohalarini koʼrib chiqish yoʼllarini topishi kerakligi aniq. Bu Xitoyning global kuch sifatida yuksalishi bilan bogʼliq imkoniyat va muammolarni hisobga oladigan nozik yondashuvni talab qiladi.

Bundan tashqari, siyosatchilar uchun Xitoyning global boshqaruv uchun yuksalishi oqibatlarini koʼrib chiqish va xalqaro tizimda kuchlar taqsimotining oʼzgarishini yaxshiroq aks ettirish uchun xalqaro institutlarni isloh qilish ustida ishlash muhimdir. Bu mavjud xalqaro tartibning dolzarbligi va global muammolarni hal qilishda samarali boʼlishini taʼminlash uchun muhim boʼladi.

Xitoyning global oʻrnini tahlil qilar ekanmiz, uning Oʻzbekiston uchun ahamiyati, Xitoyning mintaqada oʻsib borayotgan xavf sifatida koʻrilishi yoki imkoniyat sifatida qaralish tahliliga nazar tashlagan holda quyidagi xulosalar shakllantirildi:

Qanday xavflar boʻlishi mumkin:

– Xitoydan ortiqcha qarz olish davlatlarni iqtisodiy jihatdan unga bogʻliq qilib qoʻyadi (buni “qarz tuzogʻi diplomatiyasi” deb atashadi). Agar Xitoy sarmoyasi nazoratsiz koʻpaysa, davlat iqtisodiyoti ortiqcha Xitoyga bogʻliq boʻlib qolishi mumkin. Katta infratuzilma loyihalari uchun olinadigan kreditlar keyin qiyinchilik tugʻdirishi mumkin (boshqa mamlakatlar misoli bor, masalan, Shri-Lanka). Ammo bugungi kunda tizimli va rejali ishni tashkil qilgan davlatlar Xitoy bilan hamkorlikdan va Xitoy investitsiyalaridan juda unumli foydalanib, butun boshli iqtisodiyot tarmoqlarini tiklamoqdalar.

– Xitoy sarmoyasining ortishi baʼzan geosiyosiy bosim ortishiga ham olib kelishi mumkin. Ammo hozirga qadar biror davlat Xitoyning geosiyosiy bosimiga uchragani haqida muammosi borligini maʼlum qilmadi. Bunda Gʻarb, Rossiya, Turkiya, Arab davlatlari va Xitoy balansini ushlash orqali ehtimoliy bosimni bartaraf etish mumkin. Ayni vaqtda Oʻzbekiston buni uddalayapti, davomli boʻlishi uchun esa aholining siyosiy savodxonligini oshirish va qoʻllab-quvvatlovni taʼminlash kerak boʻladi.

Imkoniyatlar:

– Xitoy dunyodagi eng yirik bozorlardan biri. U bilan savdo qilish har bir mamlakat uchun katta iqtisodiy foyda olish imkoniyatini beradi. Xitoy Oʻzbekistonning yirik savdo hamkorlaridan biri (2024-yilda Xitoy bilan tovar aylanmasi Rossiyadan ham oʻtib ketdi). Oʻzbekistonda “Yashil energetika” tizimi toʻliq ishga tushadigan boʻlsa, Xitoy bizning elektr-energetika uchun juda katta bozorligini unutmaslik kerak.

– Xitoy “Bir makon – bir yoʻl” loyihasi orqali koʻplab davlatlarga yoʻllar, portlar, temir yoʻllar qurishda yordam beryapti. Xitoy mablagʻiga yirik yoʻllar, temir yoʻllar va sanoat zonalari qurilyapti (masalan, Angren-Pop temir yoʻli, neft-gaz loyihalari).

– Birgina Xitoy mahsulotlari tranziti ortidan juda katta daromad koʻriladi. Bu borada esa kadrlarni yetarlicha tayyorlash kerak boʻladi.

– Xitoy sunʼiy intellekt, 5G va boshqa sohalarda ilgʻor texnologiyalar taklif qilyapti. Gʻarb va boshqa subyektlar taklif etayotgan texnologiyalarga alternativ koʻpaysa tanlov imkoniyati boʻladi. Hatto, Xitoy bilan hamkorlikda milliy dasturlar yaratish tizimini yoʻlga qoʻyish mumkin. Bunda Oʻzbekistonda yetarlicha salohiyat va infrastruktura bor (Masalan, IT-Park tizimi).

– Xitoy kompaniyalari telekommunikatsiya (Huawei), energiya va transport sohalarida faol.Oʻzbekiston sanoatini modernizatsiya qilish uchun bu katta imkoniyat.

Bunday xavf va imkoniyatlar sharoitida Oʻzbekiston uchun, nazarimizda, bir qator chora-tadbir muhim. Xususan,

Birinchidan, tavakkalliklar bor va boʻladi. Ammo bundan toʻgʻri va aql bilan foydalanish orqali bartaraf etish mumkin. Faqat iqtisodiy oqilona va rentabel loyihalarga sarmoya va kredit olish, qarzga botib qolishdan saqlanish uchun qonunchilik darajasida meʼyorlar (yaʼni qarz chegaralari) belgilanishi lozim.

Ikkinchidan, iqtisodiy kelishuvlarda har doim Oʻzbekiston manfaatlarini himoya qilish. Strategik aktivlar (masalan, portlar, yirik zavodlar) boʻyicha ehtiyotkor boʻlish lozim boʻladi.

Uchinchidan, Xitoydan faqat tayyor mahsulot emas, texnologiya va bilim ham olish choralarini koʻrish kerak. Mahalliy kadrlarni tayyorlash va mustaqil rivojlanishni taʼminlash darkor.

Toʻrtinchidan, faqat Xitoy emas, biz ham Xitoy iqtisodiyotida ishtirok etishimiz kerak. Masalan, Yaponiya va Koreya kabi Oʻzbekiston kapitali hissasi mavjud korxonalar tashkil etilishida ishtirok etish.

“Buyuk Ipak yoʻli” faoliyatida ham hududimizdan oʼtishiga eʼtirozlar boʼlgan, lekin ming yilliklarda hech kim “xitoylashib” ketmadi.Aksincha, Samarqand, Buxoro va Toshkent shaharlarida yirik karvonsaroylar, savdo komplekslari qurilib rivojlandi. Milliy hunarmandchilik va sanoat rivojlandi. Oʻsha davrlarda ham shu xitoyliklar edi, hozir ham shu xitoyliklar.

Xulosa qilib aytganda, Xitoyning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimidagi oʻrni katta ahamiyatga ega va murakkab mavzudir. Xitoy global kuch sifatida yuksalishda davom etar ekan, uning mavjud xalqaro tartib uchun taʼsirini tushunish va oʼsib borayotgan taʼsirini boshqarish uchun samarali strategiyalarni ishlab chiqish juda muhimdir. Xitoyning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimidagi taʼsiri kuchayishi bilan bogʼliq muammolar va imkoniyatlarni oʻrganib borish orqali u bilan munosabatlarda manfaatli yoʻnalishlarni topish va boyitish imkonini beradi.

1. China – Foreign Relations, 1860s | Britannica. https://www.britannica.com/place/China/Foreign-relations-in-the-1860s
2. Chinaʼs Approach to Global Governance | Council on Foreign Relations. https://www.cfr.org/china-global-governance/
3. Fairbank, John K., (1969). “Chinaʼs Foreign Policy in Historical Perspective.” JSTOR: Foreign Affairs, vol. 47, no. 3, 1969 , pp. 449–463. Retrieved from: https://doi.org/10.2307/20039389
4. Felix Kuhn. (2021) “Much More Than Tribute: The Foreign Policy Instruments of the Ming Empire” Journal of Chinese History 中國歷史學刊 , Volume 5 , Issue 1, January 2021 , pp. 59 – 82. Retrieved from: https://doi.org/10.1017/jch.2020.43
5. Feuerwerker, Albert (1976). “The Foreign Establishment in China in the Early Twentieth Century”‎. USA, U of M Center For Chinese Studies. – P.136.
6. Fong, Adam C. (2014). “ʼTogether They Might Make Troubleʼ: Cross-Cultural Interactions in Tang Dynasty Guangzhou, 618-907 C.E.” JSTOR: Journal of World History, vol. 25, no. 4, 2014, pp. 475–492. Retrieved from: http://www.jstor.org/stable/43818461
7. Lindsay Maizland, (2020). “Chinaʼs Modernizing Military.” Council on Foreign Relations. Retrieved from: https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-modernizing-military
8. Ringmar, E. (2019).History of International Relations: A Non-European Perspective. Cambridge, UK: Open Book Publishers.
9. Whiting Allen S., (1979). Chinese Domestic Politics and Foreign Policy in the 1970s. Center for Chinese StudiesThe University of Michigan, 97 p. https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/41833/9780472901814.pdf?sequence=1.
10. Zarkachi, Imam (2023). Geopolitical and Global Power Shift: The Economic, Military and Political Rise of China in the 21st Journal of Chinese Interdisciplinary Studies. Vol. 01, No 01. – P.59-70.
11. Zhang Jun and Gui Lin (2009). The Impact of Chinaʼs Economic Development on the Global Economy – A Review of Past Economic Literature. China Economist, Vol. 4, No. 1, 18 p. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1544655