Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi bukhari.uz
Oʻtmishda ajdodlarimiz insoniyatning psixologik qonuniyatlarini muayyan ilmiy yoʻnalish sifatida oʻrganmagan boʻlsalarda, biroq allomalarning asarlari, qoʻlyozmalarida mazkur holatlarning yoritilishi, tahlili kuzatiladi. Biz sharq mutafakkirlarining psixologik qarashlari bilan tanishar ekanmiz, inson va hayvonlar psixik hayotini oʻrganishga boʻlgan intilishi kishilar hayotining har xil tarixiy bosqichlarida ularning qanday nazariy va amaliy bilan taqozo qilganligini baʼzi qonuniyatlar qanday kashf etilganligini bilib olamiz. Taʼkidlash lozimki, allomalarning shaxs maʼnaviy-ruhiy kamoloti borasidagi qimmatli fikrlari hozirgi kungacha oʻz oʻrni va ahamiyatiga egadir. Jumladan, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, kabi mutafakkirlarning pedagogik-psixologik qarashlari bugungi kunda fan taraqqiyotining metodologik asosi boʻlib xizmat qilmoqda.
Xulq-odob haqidagi hadislarda eng ezgu insoniy xislatlar ulugʻlanib, gunoh sifatidagi illatlar qoralanadi. Hadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-qanoat, shukronalik kabi axloqiy xislatlar ulugʻlansa, isrofgarchilik, taʼmagirlik, ochkoʻzlik, nafsu-havoga, shahvoniy hissiyotlarga berilish, baxillik, johillik kabi illatlar, yomon xatti-harakatlar “gunoh” sifatida qoralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaqi uchun qilinadigan yaxshi ezgu xatti-harakatlar, faoliyat “savob” tarzida olqishlanadi. Abu Nasr Farobiy inson kamolotga yolgʻiz oʻzi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada boʻlish, ularning koʻmaklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj boʻladi, deb hisoblaydi. Bunga Farobiy taʼlim-tarbiyani toʻgʻri yoʻlga qoʻyish orqali erishish mumkin, deydi. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan taʼlim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamolga yetkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini toʻgʻri bilib oladi va hayotda toʻgʻri yoʻl tutadi, boshqalar bilan toʻgʻri munosabatda boʻladi, jamiyat tartib-qoidalariga rioya qiladi.
Farobiy nazariy bilimlarni egallashga kirishgan har bir kishi xulq-odobda ham qay darajada pok boʻlishi kerakligini “Falsafani oʻrganishdan oldin nimani bilish kerakligi toʻgʻrisida”gi risolasida shunday taʼriflaydi: “Falsafani oʻrganishdan avval oʻzingizni hirs-havaslardan shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va shahvoniyat kabi notoʻgʻri tuygʻularga emas, balki kamolotga boʻlgan hirs-havas qolsin.
Bunga xulq-axloqni faqat soʻzdagina emas, balki haqiqatda tozalash orqali erishish mumkin. Shundan soʻng xato va adashishdan saqlovchi, haqiqat yoʻlini tushunib olishga boshlovchi (notiq-soʻzlovchi, fikrlash maʼnosida) nafsini, jonini, ruhini tozalash zarur”.
Abu Rayhon Beruniy ilmli, maʼlumotli kishi boʻlishning oʻzini odob-axloq va nafosat bilan bogʻlaydi. Uning dunyoqarashida axloq masalasi insonning eng asosiy sifatlari sifatida mujassamlashgan. Beruniyning fikricha, aqliy qobiliyatlar odamlarning kundalik ehtiyojlari asosida vujudga kelsa, axloqiy masalalar tarixiy taraqqiyot, odamlarning oʻzaro munosabatlari bilan chambarchas bogʻliq holda paydo boʻladi va rivojlanib boradi. Beruniy soʻzlari bilan aytganda, inson yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Shuningdek, u insonning ijobiy va salbiy tomonlarini birma-bir taʼrif etadi. Masalan, olim insondagi yaxshilik, rostgoʻylik, oliyjanoblik, muruvvat, mehr-shafqat, doʻstlik va jamoatchilik kabi fazilatlarni ulugʻlaydi. Shu fazilatlarni oʻzida mujassamlashtirgan har bir inson har narsaga qodirligini, oʻz eli va yurti uchun beqiyos naf keltirishi mumkinligini alohida taʼkidlaydi, bu hozir ham taʼlim-tarbiya sohasida yetakchi oʻrinni egallaydi. Yolgʻonchilik, yomonlik, raqobatlashish, gʻanimlik, ichqoralik, qoʻpollik, oʻgʻrilik, tuhmatchilik, ikkiyuzlamachilik, oʻziga bino qoʻyish, xushomadgoʻylik, chaqimchilik illat sifatida qoralanadi.
Beruniy gʻazab, taʼma balosidan qutila olmagan kishilarni inson degan pok nomga sazovor emas, deb taʼlim bergan. Yuqorida lazzat va alam kabi tushunchalarning mazmunini bayon etar ekan, alloma alam, taʼma, oʻch olish singari salbiy tushunchalarni yaxshilik tushunchasiga mutlaqo yot deb hisoblaydi. Beruniy axloqsiz odamlarni qayta tarbiyalash orqali odobli, yaxshi kishilar safiga qoʻshishi, axloqsiz yomon odamlar birinchi navbatda nafsoniy hirs-havasdan oʻzini tozalashi, axloqiy kitoblarda zikr qilingan barcha yaxshiliklarni oʻrganishi hamda yaxshilar bilan yaqin munosabatda boʻlishi, yaxshilarga taqlid qilib yashash orqali odam oʻzini-oʻzi qayta tarbiyalashi mumkinligini isbotlashga uringan. Yaxshi kishilarga ergashish bu faqat bolalargina emas, balki barcha jamiyat aʼzolariga ham xos xususiyat ekanligini oʻsha zamonda aytilgan boʻlsada, ular hozirgi zamon pedagogik-psixologiyasining ham asosiy yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi.
Yaxshi xulqqa intilgan, namunaga taqlid qilgan oʻquvchi eng avvalo oʻz imkoniyatlarini tushuna boradi, jamoadagi oʻrnini toʻgʻri belgilaydi. Inson ongli va tabiatning eng oliy mavjudoti boʻlgani uchun ham namunadan oʻrnak oladi. Irodasizlik oʻzini-oʻzi qoʻlga ololmaslik insonga xos xususiyat emas deb koʻrsatgan edi, Beruniy.
Jaloliddin Rumiy ham “Maʼnaviy masnaviy”sida inson xulq-atvoridagi salbiy xususisyatlar borasida oʻz qarashlarini bildiradi. U adovat, badjahillik, hasadgoʻylik, aybjoʻylik, gʻaraz, qahr-gʻazabni qattiq qoralaydi va insonning eng qabih illatlari sifatida tavsiflaydi.
Uning taʼkidlashicha, “hasad nafsga bogʻliq sifat boʻlib, kishi oʻzidagi nuqsonni va begonaning kamolotini anglab yetgach, kin-adovat va badjahillikdan bedavo ruhiy dardga giriftor boʻladi. Hasadchi hamisha oʻz qurbonini muayyan sifatdan mahrum boʻlishini orzu qilib yashaydi. Bu dard uni hamisha taʼqib aylaydi. Hasadchi ranj ichida oʻz oʻtiga qovriladi. Hasad murakkab sifatdir. Uning natijasi xavfli va gʻoyatda ogʻir. Oʻz nuqsonini anglagan kishi avvalo oʻz kamoloti yoʻlida harakat qilmogʻi oʻrniga fazilat sohibining mahrumiyatini, xaloqatini istaydi. Xuddi shuning oʻzi nafsning zaifligini, darmondaligini isbotlaydi… Hasad mashaqqatli dovon. Undan kamdan-kam odamgina oʻta oladi. Alloma “Ayb qidirmoq va taʼna qilmoq insonning eng qabih illatlaridandir”- deydi. Bu koʻngilsiz hol bir odamning oʻzi nopisand bilgan kishiga nisbatan adovati mahsuli hisoblanadi. Kimki pok insonlar va Xudoning mardlariga taʼna qilsa oʻz botini yuzidagi pardani olib tashlagan boʻladi. Oʻzining bad niyatini oshkor aylaydi. Badnom va rasvo boʻladi.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, Jaloliddin Rumiy oʻzining “Maʼnaviy masnaviy”sida insoniyatning agressivlikka moyilligi, agressiv reaksiyalar, agressiv xulq-atvor shakllari xususida qarashlarini bayon etadi.
Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida insoniy fazilatlar va ezguliklarni madh etib, targʻibu-tashviq etish bilan cheklanmay, ayni zamonda odamlardagi yomon, xunuk, insoniylikka xilof xislatlarni, insonlar uchun, jamiyat uchun zararli, sharafli inson shaʼniga yarashiqsiz xulq-atvor va sifatlarni tanqid qiladi. Achchiq soʻzlilik, nodonlik, yomon qiliqlilik, yolgʻonchilik kabi illatlarga berilgan kishilarni qoralaydi. Navoiy ana shu yomon, yaramas xislatlardan, illatlardan odamlarni xoli koʻrishni istaydi. Karamli, muruvvatli, sadoqatli, yumshoq koʻngilli, shirinsuhan, muloyim boʻlish kabi bir talay fazilatlarni Navoiy koʻklarga koʻtarib madh etadi.
“Achchiq tillik” eng yomon xususiyatlardan biri ekanligi haqida Alisher Navoiy shunday yozadi: “Achchiq til zaharli nayzadek sanchiladi. Koʻngilda til nayzasining jarohati bitmas, unga hech narsa malham boʻla olmaydi”. Uning bu fikrida verbal agressiya, yaʼni salbiy his-tuygʻularni ogʻzaki tarzda ifodalash shakli oʻz aksini topganligini koʻrishimiz mumkindir.
Navoiy kishilarni ochiq chehrali boʻlishga daʼvat etadi va deydiki, bunday kishilarning “ochiq yuzidan xaloyiqqa xursandlik va shirin soʻzidan ulusgʻa shodlik yetishadi”. Alisher Navoiy inson xulq-atvoridagi salbiy jihatlarni quyidagicha ifodalaydi:
“Yaxshilikka mukofotni qoʻpollik, odob bilan qilingan xushmuomala evaziga kekkayish, takabburligʻdan oʻzgacha munosabatni koʻrmaymiz. Birovga bir xizmat qilsang, undan oʻn zarb yeyishga tayyor turmoq kerak, kimgaki bir tavozeʼ koʻrsatsang, ming qoʻpollik va dilsiyohlikka xozir boʻlib turmogʻing lozim. Har qanday xizmatkorlik qilib, uning evaziga jabr-jafo koʻrganing holda, sendan yana xizmat kutadilar. Har qancha vafodorlik koʻrsatib, koʻz oldida ranj-mashaqqat tortsang, yana qulluq taʼma qiladilar. Doʻst sifatida joningni bermasang, joningga dushmanlik qiladilar, ularning koʻngli uchun nohaq qon toʻkishga rozi boʻlmasang, qoningning toʻqilishiga guvohlik beradilar. Doim istagan ishlarini oʻz vaqtida qilsang-u, ammo bir gal kechiksang, soʻkib haqoratlaydilar”.
Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida yaxshi fazilatlar va yomon xislatlar borasida fikr bildirar ekan, axloqsizlik sifatida eʼtirof etiluvchi agressiv xulq-atvor xususida ham toʻxtalib oʻtib, bu xulq-atvor shaklini hayotiy misollar orqali tushuntirishga harakat qiladi.
Bundan tashqari, Abu Ali Ibn Sino axloqlikning asosini yaxshilik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan taʼriflaydi. Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga taʼrif beradi. Masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega boʻladi, yomon illatlardan oʻzini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi-muhabbat, moʻtadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qatʼiyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.
Inson hissiy va maʼnaviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu imkoniyat asta-syokin inson feʼl-atvoriga xos xislatga aylana boradi. Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini oʻrab olgan tashqi muhit, odamlar alohida muhim rol oʻynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof-dunyoni bilishgagina emas, balki uning xulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib topishiga ham taʼsir etadi. Shuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor boʻlish kerakligini, bola yomon odatlarga oʻrganmasligi uchun, uni yomon odatlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning tarbiyalash masalalariga keng oʻrin berilgan. Chunki inson avvalo oilada kamolga yetadi.
