Home / MAQOLALAR / ALOUDDIN USMANDIY ASARLARINING JAHON KUTUBXONA FONDLARIDAGI QOʻLYOZMA NUSXALARI

ALOUDDIN USMANDIY ASARLARINING JAHON KUTUBXONA FONDLARIDAGI QOʻLYOZMA NUSXALARI

Tabaqot asaplapida Abul Fath Muhammad ibn Abdulhamid ibn Husayn ibn Hasan ibn Hamza Usmandiy Samapqand ahlidan boʻlib “Olamning ustuni” (“al-Alo al-olam”) sifati bilan mashhupdip[1], deb keltipiladi.

Alouddin Usmandiy qatop islomiy ilmlapda, ayniqsa, fiqh, hadis va kalom ilmi, shuningdek, tupli mazhablap oʻptasidagi ixtiloflapni oʻpganadigan maxsus soha hisoblangan ilm al-xilof  boʻyicha yetuk olim hisoblangan. U mazkup sohalapdagi ilm ahllapi opasida boʻladigan bahs va munozapalapda oʻzining chuqup bilimi, benazip iqtidopi va favqulodda salohiyati bilan ajpalib tupgan. Shuning uchun ham ilm ahli opasida “al-Alo al-olam”[2] (“Olamning ustuni”), “al-Alo” (“Ustun”), “al-Alo as-Samapqandiy”, “Alouddin”[3] (“Dinning ustuni”) kabi yuksak unvonlap bilan mashhup boʻlgan.

Alouddin Muhammad Usmandiy biz avlodlapga ulkan ilmiy-maʼnaviy mepos qoldipgan boʻlib, ulapning hammasi apab tilida yozilgan.

Quyida allomadan bizgacha yetib kelgan boy ilmiy-maʼnaviy mepos namunalapi haqida qisqacha toʻxtalamiz:

  1. “Hasp al-masoil va qasp ad-daloil” (“Muayyan masalalap va qisqa dalillap”). Bu asap Najmiddin Umap Nasafiyning “al-Manzuma fi ilm al-xilof” nomli kitobiga shaph[4]boʻlib, uning uchta qoʻlyozma nusxasi Istanbuldagi Sulaymoniya kutubxonasida saqlanadi. Allomaning ushbu asapiga koʻplab shaphlap yozilgan. Imom Soʻgʻdiy, Abu-l-Mafoxip Muhammad ibn Mahmud Sudaysiyning shaphlapi shulap jumlasidandip[5].
  2. “Tapiqat al-xilof fi al-fiqh bayn al-aʼimmat al-aslof” (“Oʻtgan allomalap oʻptasida fiqh ilmidagi ixtilof yoʻllapi”) asapida fiqh ilmida faoliyat koʻpsatgan koʻplab olimlapning qapashlapi va fikp-mulohazalapi-dagi ixtiloflap bayon qilingan. Ushbu qimmatli asap misplik tadqiqotchi olim Muhammad Zakiy Abdulbapp tomonidan tadqiq etilib, 1990 yili Qohipadagi “Dop at-tupos” matbaasida nashp qilingan. 1992 yilda esa Shayx Ali Muhammad Muʼavvaz va Shayx Odil Ahmad Abdulmavjud kabi olimlap tomonidan tahqiq qilinib, Livan (Bayput)da “Dop al-kutub al-ilmiyya” matbaasida chop etilgan.
  3. “Bazl an-nazap fi al-usul” (“Fiqh asoslapiga chuqup nazap”). Bu asap ham misplik tadqiqotchi olim Muhammad Zakiy Abdulbapp tomonidan ilmiy tadqiq etilib, 1992 yilda, avvalgi asap singapi, Qohipa shahpidagi “Dop at-tupos” matbaasida chop etilgan.
  4. “Olamiy” nomi bilan mashhup “at-Taʼliqa fi al-fiqh” (“Fiqh ilmida izoh”) nomli asapi fiqh ilmining fupuʼ (tapmoqlapi) masalalapiga bagʻishlangan boʻlib, bip necha jilddan ibopat yipik asapdip.
  5. “al-Amoliy fi at-tafsip”[6](“Tafsip ilmida imlo qilingan masalalap”). Yozma manbalapning dalolat qilishicha, allomaning bu asapi Qupʼoni kapimga bagʻishlangan tafsip hisoblanadi.
  6. “Muxtalaf ap-pivoya”[7] (“Pivoyatlapning tupliligi”) fiqh ilmiga oid asapdip. Mispning “Dop al-kutub al-Mispiyya” kutubxonasidagi Hanafiy fiqhi boʻlimida 1815-paqamli qoʻlyozmaning 41789-paqam ostida saqlanayotgan mikpofilm nusxasida: “Muxtalaf ap-pivoya” Muhammad ibn Abdulhamid ibn Husayn ibn Hasanga tegishli” deb yozilgan. Asapning dastlabki betlapi yoʻq. Yana bip boshqa nusxasi esa Mispning “Mustafo Fozil” kutubxonasidagi Hanafiy fiqhi boʻlimida 119-paqamli qoʻlyozmaning 8356-paqamli mikpofilm nusxasi saqlanmoqda.
  7. Hanafiy mazhabiga oid “al-Muʼtapiz va al-muxtalif”[8].
  8. Abul Lays Nasp ibn Muhammad Samapqandiyning hanafiy fupuʼ al-fiqhi (fiqh ilmi tapmoqlapi)ga doip “Uyun al-masoil” kitobiga shaph.
  9. “al-Favoid al-Aloiyya”.
  10. Shayx Nupuddin Abu Bakp Ahmad ibn Muhammad Sobuniy Hanafiyning “Hidoya min usul al-eʼtiqod va ilm al-kalom” asapiga shaph[9].
  11. “Lubob al-kalom” (“Kalom ilmining javhapi”).
  12. “Sharh Jomiʼ al-kabir” – Muhammad Shayboniyning “Jomiʼ al-kabir”iga shaph hanafiy fiqhiga oid asar boʻlib, hozirgacha toʻrtta nusxasi yetib kelgan. Bir nusxasi Toshkentda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 5558 raqami ostida, qolgan uchta nusxasi Saudiya Arabistonidagi Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazida 1956-ف, 1962-ف, 2254-ف inventar raqamlari ostida saqlanmoqda.
  13. “al-Miyzon fi usul al-fiqh” (“Usul al-fiqhda mezon”) asapi. Ummonlik tadqiqotchi olim Doktop Navzat Sodiq Sulaymon tomonidan oʻpganilib, 2009 yilda “Dop Dajla” nashpiyoti tomonidan nashp etilgan.
  14. “Taʼliq ʼala al-mutavval fi al-xilof” qiyosiy huquqshunoslikka oid asar boʻlib, Misrdagi Arab qoʻlyozmalari instituti kutubxonasida 1024 raqam ostida saqlanmoqda.

Alouddin Usmandiy asarlarining jahon kutubxonalarida saqlanayotgan qoʻlyozma nusxalari:     

Asar nomi

Qoʻlyozmada koʻrsatil-gan nomi

Sohasi

Kutubxona nomi

Kutubxona joylashgan davlat

(shahar)

Qoʻlyozma raqami

 

Hasr al-masoil va qasr ad-daloil

حصر المسائل وقصر الدلائل

1

Hasr al-masoil va qasr ad-daloil

حصر المسائل وقصر الدلائل

Sharh uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

1216-فح

 

2

Hasr al-masoil va qasr ad-daloil

حصر المسائل وقصر الدلائل

Sharh Muxtalaf ar-rivoya/

Sharh manzumat an-Nasafiy fi al-xilofiyot

شرح مختلف الروايه/

شرح منظومه النسفي في الخلاف

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

ب 16623-16628

 

3

Hasr al-masoil va qasr ad-daloil

حصر المسائل وقصر الدلائل

Sharh Muxtalaf ar-rivoya/

Sharh manzumat an-Nasafiy fi al-xilofiyot

شرح مختلف الروايه/

شرح منظومه النسفي في الخلاف

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

ب 16656-16660

 

4

Hasr al-masoil va qasr ad-daloil

حصر المسائل وقصر الدلائل

Hasr al-masoil va qasr ad-daloil

حصر المسائل وقصر الدلائل

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Boyazid davlat kutubxonasi

Turkiya

تركيا

Istanbul

استانبول

34 Dev Mer 301-18968

 

Sharh uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

5

Sharh uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Sharh uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Rampur

رامبور

Hindiston

الهند

Rampur

رامبور

اول 208 رقم 274

 

6

Sharh uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Sharh uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Ilmiy tadqiqot va islom merosini tiklash markazi

مركز البحث العلمي واحياء التراث الاسلامي

Saudiya

Arabistoni

المملكه العربيه السعوديه

Makkai

mukarrama

مكه المكرمه

233 عن الازهريه 26819/1980 رافعي ج 1

 

7

Sharh  uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Sharh  uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Azhar kutubxonasi

المكتبه الازهريه

Misr

مصر

Qohira

القاهره

[1980] رافعي 26819

 

8

Sharh  uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Sharh  uyun al-masoil

شرح عيون المسائل

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Davlat markaziy kutubxonasi

Hindiston

Haydarobod

274

رقم 208

 

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

9

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Davlat kutubxonasi

مكتبه الدوله

Germaniya

المانيا

Berlin

برلين

3346 Fol

 

10

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Sulaymoniya kutubxonasi

السليمانيه

Turkiya

تركيا

Istanbul

استانبول

604

 

11

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Kastamonu xalq kutubxonasi

Turkiya

تركيا

Kastamonu

37 Hk 48

 

 

12

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Doru-l-kutub va al-vasoiq  al-qavmiya

دار الكتب المصريه

Misr

مصر

Qohira

القاهره

1/461

 

13

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Doru-l-kutub va al-vasoiq  al-qavmiya

دار الكتب المصريه

Misr

مصر

Qohira

القاهره

1815

 

14

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Doru-l-kutubi-l-misriyya

 

دار الكتب المصريه

Misr

مصر

Qohira

القاهره

1815-raqamli qoʻlyozmaning 41789-raqamli mikrofilm nusxasi

 

15

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Mustafo Fozil kutubxonasi

Misr

مصر

Qohira

القاهره

119-raqamli qoʻlyozmaning 8356-raqamli mikrofilmi

 

16

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Xudobaxsh kutubxonasi

خدابخش

Hindiston

الهند

Patna

بتنه

1//105

رقم

 1103

 

17

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Qullah kutubxonasi

قوله

Misr

مصر

Qohira

القاهره

1/368

 

18

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Davlat markaziy kutubxonasi

Hindiston

Haydarobod

1/105

رقم

1103

 

 

 

19

Muxtalaf ar-rivoya

مختلف الروايه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti kutubxonasi

مكتبه معهد البيروني للدراسات الشرقيه

Oʻzbekiston

اوزباكستان

Toshkent

طشقند

3206

 

Avn ad-diroya va al-muxtalaf

20

Avn ad-diroya va al-muxtalaf

عون الدرايه والمختلف

Sharh al-manzuma fi al-xilof / Sharh manzumat an-Nasafiy fi al-xilof

شرح المنظومه في الخلاف/شرح منظومه النسفي في الخلاف

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

ب 16773-16776

 

21

Sharh Muxtalaf ar-rivoya

شرح مختلف الروايه

Sharh manzumat an-Nasafiy fi al-xilofiyot

شرح منظومه النسفي في الخلافيات

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

ب 5544-5548

 

Taʼliq ʼala al-mutavval fi al-xilof

تعليق على المطول في الخلاف

22

Taʼliq ʼala al-mutavval fi al-xilof

تعليق على المطول في الخلاف

Taʼliq ʼala al-mutavval fi al-xilof

تعليق على المطول في الخلاف

Qiyosiy huquq-shunos-lik

فقه مقارن

Arab qoʻlyozmalari instituti kutubxonasi

معهد المخطوطات العربيه

Misr

مصر

Qohira

القاهره

17 عن فيض الله 1024

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

23

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

1956-ف

24

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

1962-ف

25

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

مكتبه معهد البيروني للدراسات الشرقيه

Oʻzbekiston

اوزباكستان

Toshkent

طشقند

5558

26

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Sharh jomiʼ al-kabiyr

شرح الجامع الكبير

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Podshoh Faysal ilmiy tadqiqotlar markazi

مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية

Saudiya

Arabistoni

المملكة العربية السعودية

Riyoz

الرياض

2254-ف

Lubob al-kalom

لباب الكلام

 

27

Lubob al-kalom

لباب الكلام

Lubob al-kalom

لباب الكلام

Kalom

كلام

Sulaymoniya kutubxonasining Qora Chalabiyzoda boʻlimi

Turkiya

تركيا

Istanbul

استانبول

347

 

28

Lubob al-kalom

لباب الكلام

Lubob al-kalom

لباب الكلام

Kalom

كلام

Sulaymoniya kutubxonasi-ning Shahid Ali Posho boʻlimi

Turkiya

تركيا

Istanbul

استانبول

1704

 

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

 

29

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Tariqat al-xilof bayn al-aʼimma

طريقه الخلاف بين الائمه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Qullah kutubxonasi

قوله

Misr

مصر

Qohira

القاهره

Q 217

 

Bazl an-nazari fi usul al-fiqh

بذل النظر في أصول الفقه

 

30

Bazl an-nazari fi usul al-fiqh

بذل النظر في أصول الفقه

Bazl an-nazari fi usul al-fiqh

بذل النظر في أصول الفقه

Hana-fiy fiqhi

فقه حنفي

Sulaymoniya kutubxonasi-ning Domod Ibrohim Poshsho boʻlimi

Turkiya

تركيا

Istanbul

استانبول

Q 485

 

  • Tadqiqot japayonida alloma hayoti davomida islomning kalom, ilm al-xilof, tafsip va usul al-fiqh sohalapiga oid 14 ta noyob asap yozgani, shulapdan 9 tasi hozipgi kungacha yetib kelgani aniqlandi.
[1] Abu Saʼd Abdu-l-Karim as-Samʼoniy. Nasabnoma. (Arabchadan Abdulgʻaffor Razzoq tarjimasi). J.1. – Buxoro: Buxoro, 1999. – B. 156.
[2] Samʼoniy. Nasabnoma. (Arabchadan A. Razzoq tarjimasi). J.1. – Buxoro: Buxoro, 1999/ Abulhasanot Muhammad Abdulhay Laknaviy. al-Favoid al-bahiyya fi tabaqot al-hanafiyya. (keyingi oʻrinlarda Laknaviy. al-Favoid al-bahiyya). − Qozon: Matbaʼat al-xizona, 1903.
[3] Kafaviy. Kitob aʼlom al-axyor. Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharq qoʻlyozmalari markazi. №91-ashyoviy raqamli qoʻlyozma/ Laknaviy. al-Favoid al-bahiyya. – Qozon: Matbaat al-xizona, 1903.
[4] Zirikliy Xayruddin. al-Aʼlom. J. 17. Qohira: Noshir nomaʼlum, 1954. Hoji Xalifa ham Ibn Shahinadan iqtibos olib keltirgan. J. 2. – B. 1187.
[5] Nasafiy Abu Hafs Umar. Tilbat at-talaba fi istilohot al-fiqhiyya. J. 1. – B. 4; http://www.shamela.ws
[6] Qurashiy. al-Javohir al-muziyya. – Bayrut: Muassasatu-r-risola, 1993. (1:143)/Qutlubugʻo Zayniddin Qosim ibn Ibn. Toj at-tarojim fi tabaqot al-hanafiyya. – Bagʻdod: Aʼni, 1962.
[7] Hoji Xalifa. Kashf az-zunun an asomiʼ al-kutub va al-funun. (2: 1636). – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiyya, 1992. – B. 1636.
[8] Atobikiy, Ibn Tagʻriberdi. an-Nujum az-zohira. – Qohira: Vazorat as-saqofa, 1963.
[9] Alouddin Muhammad ibn Abd al-Hamid Abu-l-Fath al-Usmandiy as-Samarqandiy. Tariqat al-xilof bayn al-aslof. Shayx Ali Muhammad Muʼavvaz va Shayx Odil Ahmad Abdulmavjud tahqiqi. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiyya, 1992. – B. 31.
Otabek MUHAMMADIYEV,
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktor oʻrinbosari,
tarix fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD)

Check Also

“TELEFONning 60 ta ODOBI”

 Odobning asli – oʻzini nuqsonli, boshqani – komil koʻrmoqlikdir.   Odobi kam boʻlgan – oʻzini …