ABU BAKR MUHAMMAD IBN ABU ISʼHOQ AL-GULOBODIY VA HADIS MOHIYATI

Buxorolik olim Abu Bakr Muhammad ibn Abu Isʼhoq al-Gulobodiy taxminan 310-320/923-933-yillar orasida tugʻilgan. Dorimiy (vaf. 255/869), Buxoriy (vaf. 256/870), Hokim at-Termiziy (vaf. 279/892), Hakim at-Termiziy (vaf. 320/932), Moturidiy (vaf. 333/944), Dabusiy (vaf. 430/1039), Abdulxoliq Gʻijduvoniy (vaf. 575/1179 yoki 617/1220), Buhouddin Naqshband (vaf. 791/1389) kabi olim va mutasavviflarni tarbiyalagan, irfon bulogʻi, islomiy bilimlarning haqiqiy talabgorlari boʻlgan Oʻzbekistonda tugʻilib, voyaga yetgan Gulobodiy asosan hadis va tasavvuf ilmi bilan shugʻullangan, nomi ilk hadis shorihlaridan biri sifatida tarixda qolgan. Olimning ilmiy salohiyati va ijodiy gʻoyalariga baho berish uchun bugungi kungacha yetib kelgan ikki asari: “At-Taʼarruf” va “Bahr al-Favaid”ga qarash yetarlidir.

Arab va ajam olimlari Gulobodiyning tugʻilgan joyini Kaloboz deb atashadi. 506/1113-yilda Marvda tugʻilib, 562/1166-yilda oʻsha yerda vafot etgan Samʼoniy [13] ikkita Kaloboz mahallasini tilga olgan. Ulardan biri Buxoroning eng baland hududida joylashgan, koʻplab allomalar yetishib chiqqan maskandir. Ikkinchisi esa Nishopur mahallalaridan biridir. Samʼoniy Nishopurdagi Kaloboz haqida “Menimcha, bu mahallaning nomi “kof” harfining zammasi bilan Kuloboz boʻlishi kerak”, degan va yana mahalla nomining Juloboz sifatida talaffuz etilishiga ham ishora qilgan [10: 115-116]. Xuddi shu maʼlumotni Yoqut al-Hamaviy (vaf. 626/1229) ham takrorlaydi [12]. 2024-yili avgust oyida Buxoroga qilgan safarimiz hamda bizga mezbonlik qilgan Muhammadjon yordamida olib borgan izlanishimizda Abu Bakr Muhammad ibn Abu Isʼhoq al-Gulobodiyning madrasasi va qabri oʻrnini topdik. Bu mahalla bugun ham Gulobod deb ataladi va Samʼoniy aytganidek, eski Buxoroning oʻrtasiga yaqin joyda, biroz balandlikda joylashgan.

Quyida Gulobodiy hadis eshitgan ustozlardan baʼzilarining nomini keltiramiz:

Saraxs masjidi imomi Abul Fazl Alu ibn Hasan ibn Ahmad, Abu Muhammad Ahmad ibn Muhammad as-Sarhiy, Muhammad ibn Nuaym as-Samarqandiy, Muhammad ibn Ahmad al-Bagʻdodiy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Husayn al-Balxiy, Abu Homid Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulloh as-Soigʻ an-Naysoburiy;

Rayda Abu Bakr Muhammad ibn Mehrovahy ar-Roziy, Abdulaziz ibn Muhammad ibn al-Marzuboniy, Abul Hasan Muhammad Umar al-Bujayriy, Muhammad ibn Abdulloh ibn Yusuf al-Ummoniy, Ismat ibn Mahmud ibn Idris al-Baykandiy, Ahmad ibn Abdulloh al-Hiraviy, Ahmad ibn Abdulloh ibn Muhammad al-Bagʻaviy, Muhammad ibn Muhammad al-Azhariy;

Doru Bakkorda Abu Nasr Muhammad ibn Hamduya.

Bu nomlardan kelib chiqib aytishimiz mumkin-ki, u oʻzining ona shahri Buxorodan tashqari Samarqand, Xuroson, Marv, Saraxs, Bagʻdod, Kufa, Misr kabi hadis markazlariga sayohat qilgan. “Bahr al-Favoit”ga asoslanib aytadigan boʻlsak, hadis rivoyat qilgan ustozlari soni yuzga yaqindir.  Bilol Saklan va Fikrat Karapinar tadqiqotlarida Gulobodiyning yuzga yaqin ustozlari ismini zikr etgan [2].

Qizi Ummul Qosim, Shamsulaimma Kardariy, Muhammad ibn Ali Abun Nasr, Ahmad ibn Ali al-Isbahoniy al-Maymargʻiy, Hofizuddin al-Kabir al-Buxoriy, Abu Tohir Ibrohim ibn Ahmad al-Mustamliy va Shayx Abu Muhammad Abdulaziz ibn Muhammad Abdulloh ibn al-Husayn al-Kotib “Maʼon al-Axbor”ning roviylaridir (bu shaxs asarni Buxoroda Darb al-Hadid degan joyda hijriy 375-yilda tinglagan). Imom Abul Hasan Ali ibn Ahmad at-Tamimiy va Abu Isʼhoq Ibrohim ibn Isʼhoq “Maʼon al-Ahbor”ni Gulobodiyning shaxsan oʻzidan rivoyat qilgan talabalaridandir [4: 143-144]. Bulardan tashqari uning dars halqasiga qatnashgan yoki tasavvuf tarbiyasini olgan koʻplab shogirdlari boʻlgan. 

Gulobodiyning turli manbalarda qayd etilgan, ammo bugungi kungacha yetib kelmagan asarlari quyidagilardir:

1. “Kitab al-arbain fil hadis”.
2. “Al-Ashfo val avtor”.
3. “Amoliy fil hadis” yoki “Amoliy Abu Bakr”.
4. “Husn at-tasarruf fi sharh at-taʼarruf”.
5. “Fasl al-xitob”.
6. “Muaddil as-Salot” [1:54].
7. “Sharhu gʻarib al-ahadis”.
8. “Maqolot as-sufiya”.
9. “Faqirlikning sharafi haqidagi turli xabar va asarlarni oʻz ichiga olgan mustaqil kitob” [3:18-19].

Mualliflar Gulobodiyning vafoti haqida turli tarixlarni koʻrsatgan. Allomaning tasavvufiy qarashlaridan taʼsirlangan va asarida undan koʻplab iqtibos keltirgan Xoja Muhammad Porso (vaf. 822/1420) vafot etgan yilini 380/990 deb koʻrsatgan, shu yili jumodul avval oyining 24, 25 yoki 29-sanasiga toʻgʻri kelgan juma kuni Buxoroda vafot etgani, qabri ham mashhur boʻlib, ziyorat etilishini aytgan. Muhammad Porso madrasasi Gulobodiyning hozirda saqlanib qolmagan, qabri roʻparasida boʻlgan madrasasidan 200 metrlar uzoqlikda joylashgan. Ular orasida toʻrt yarim asrlik vaqt farqi boʻlsa-da, Gulobodiy madrasasi Xoja Porso davrida ham faoliyat koʻrsatgan va Buxoroning yirik madrasalaridan biri hisoblangan. Xoʻja Porso aytgan vafot tarixi juma kuni boʻlganini inobatga olsak, sana oʻzgartirish dasturi faqat 382-yil jumodul avval oyining 25 kuni va 384-yil jumodul avval oyining 24 kuni jumaga toʻgʻri kelishini koʻrsatadi. Kotib Chalabiy, Umar Rizo Kahhola va Kattoniy Gulobodiyning vafotini 380/990 deb aytgan boʻlsa, Ismoil Posho 384/994 deb koʻrsatgan. Bu holda Xoja Porso aytganlariga eng mos keladigan sana 382 yoki 384-yildir [9].

Gulobodiy va tasavvuf. Gulobodiy tasavvufni Mansur Hallojning (vaf. 309/922) shogirdi va izdoshi Foris ibn Isodan (vaf. 335/947) oʻrgangan. Aytishimiz mumkin-ki, olim “At-Taʼarruf” asarini soʻfiylar orasida paydo boʻlgan bidʼatlarni yoʻq qilish, salaflar tasavvufining buzilgan tushunchalarini ochib berish maqsadida yozgan [7].

Abu Nasr Sarroj at-Tusiy (378/988) “Hozirgi kunda tasavvufga qiziquvchilar koʻpaydi, tasavvufdan uzoq turib, oʻzini soʻfiy qilib koʻrsatadiganlar soni ortdi”, deb zorlangan. Xuddi shu shikoyatlarni mashhur soʻfiylar Qushayriy (vaf. 465/1072) va Hujviriy (vaf. 470/1077) ham bildirgan. (Sarroj. Lumaʼ, 19 (Misr, 1960). Muhosibiy, Sarroj, Hujviriy va Qushayriy kabi tasavvuf tarixining ilk manbalarini taqdim etgan mualliflar shariatdan tashqaridagi soxta soʻfilardan va tasavvufiy oqimlardan qatʼiy tarzda, davomli shikoyat qilib kelgan [11:12-13].

Gulobodiy taklif qilgan tasavvuf tushunchasidagi eng muhim masala Allohni bir deb bilish va hamma ishni Alloh roziligi uchun qilishdir. Yana uning tasavvuf yoʻli goʻzal axloq, nafsni tarbiyalash, Allohni koʻp zikr qilish, yaxshi amallarni koʻpaytirish, taqvo, yaʼni Allohning amriga rioya qilish, kishilarni yaxshilikka buyurib, yomonlikdan qaytarish, boshqalarning kamchiligiga koʻz yumish,  boshiga tushgan va sodir boʻladigan hamma narsani Allohdan deb bilish, sabr qilish, gʻazablanmaslik, samimiylik, rozilik, sevgi va hokazo qadriyatlarga asoslanadi.

Gulobodiyning tasavvuf tushunchasi falsafadan xoli, Qurʼon va sunnatda dalil boʻlmagan talqinlardan imkoni boricha uzoqroq turadi. Olimga koʻra, tasavvuf Qurʼon va sunnatga muvofiq talqin qilinishi kerak. U hadislarni sharhlar ekan, mustahkam va samimiy eʼtiqodni, Allohning rizoligiga muvofiq, yaxshi niyatga asoslangan hayot tarzini tavsiya qiladi. “Bahr al-favoid”dagi hadislarni tanlashda odamlar oʻrtasida ixtilofga sabab boʻladigan rivoyatlarni sharhlaydi, qalblarni birlashtirishga urinadi, yuzaga kelishi mumkin boʻlgan muammolarni hadislar yordamida talqin qilib, hayotga ijobiy tarafdan qarashni oʻrgatadi. Boylik va kuch insonga berishi mumkin boʻlgan manmanlik, shafqatsizlik kabi yomon xislatlarni, odamlar duch keladigan qashshoqlik va shu singari boshqa muammolarni mahorat bilan talqin qiladiki, uning nasihatlarini oʻrganib, hayotga tatbiq etgan kishi bugungi kunning eng katta muammolaridan boʻlgan tushkunlik va psixologik qiyinchiliklarni, mutaxassisga muhtoj boʻlmasdan, oʻz aqli va irodasi bilan yenga oladi. Shu jihatdan uning  hadislarni sharhlash hamda tasavvufni talqin qilish qobiliyati hadis va hayot haqiqatlarini  juda yaxshi tushunib yetganidan dalolat beradi. Zero, bir hadisni izohlashda hayotiy misollar asosida tavsiyalar berish hadis ilmida eng muhim nuqtalardan biridir.

Zohiriy va botiniy ilm. Gulobodiyning fikricha, zohiriy va botiniy ilm bir-biridan mutlaqo farq qiladigan ilmlar hisoblanmaydi. Shu jihatdan botiniy ilm oʻqib-oʻrganmasdan, kashf yoʻli bilan erishilgan va faqat qalb koʻzi ochiq kishilarga maʼlum boʻlgan, boshqacha aytganda, Alloh taolo tomonidan maʼlum bir maʼnaviy darajaga yetgan kishilarning qalbiga ularning mehnatisiz joylangan maxsus ilm emas. Kashf – bu ilm bilan anglay olinmagan tushunchani (haqiqiy maʼnoni) Alloh tarafidan qalbni nurlantirish suratida kishining qalbida yaratishidir [8]. Ushbu taʼrifga koʻra, zohiriy bilim oʻqish orqali hosil qilinadi. Botiniy ilm zohiriy ilmning talqini, uning haqiqiy maʼnosidir. Bunga erishish yoʻli bilganlariga amal qilishdir. Gulobodiy “Alloh taolo bilganlariga amal qilgan kishiga bilmaganlarini oʻrgatadi” rivoyatida nazarda tutilgan maxsus ilm faqat “ilmi dirosat” yoki “ilmi iktisob”, yaʼni oʻqib-oʻrganish natijasida olingan ilmga amal qilgan insongagina berilishini aytadi [8]. Bunga koʻra, ilmlimi yoki ilmsiz, har bir musulmonning qalbiga kelgan tuygʻular kashf boʻlolmaydi. Kashf sohibi qalbdagi tuygʻular islomning asos meʼyorlariga mos kelib-kelmaganini ajrata oladigan miqdorda sharʼiy ilmga ega boʻlishi kerak.

Hadis mohiyati. Hadisning sahihligini aniqlash va Paygʻambar sollallohu alayhi vasallamning bu hadis bilan nimani nazarda tutganlarini anglash hadisshunoslikning ikki asosiy maqsadidir. Shuni ishonch bilan ayta olamizki, hadis ilmiga oid barcha kitoblarning mushtarak gʻoyasi mana shu ikki maqsadda birlashadi. Olimlar bu ikki maqsadni toʻgʻri amalga oshirish uchun koʻp saʼy-harakat qildi, uslublar ishlab chiqib, qancha ardoqlasak arziydigan oʻlmas asarlar yozib qoldirdi. Biz bu yerda mazkur kitob va uslublar haqida soʻz yuritmoqchi emasmiz. Qisman toʻxtaladigan mavzumiz “Hadisning mohiyati” tushunchasi va Gulobodiyning hadis sharhlarida bu tushunchani qanchalik yoritib bera olgani haqida boʻladi. Bu mavzuni yanada chuqurroq oʻrganish uchun kelajakda alohida maqola yozish maqsadlarimizdan biridir.       

Bu tushuncha zehnimga ilk bor kelganda “Hadis qissasi” yoki “Hadis tili” deb nomlashni oʻylagandim. Fikrimni oʻrtoqlashib, maslahat soʻragan baʼzi doʻstlarim qissa soʻzi koʻproq asli boʻlmagan voqea uchun ishlatilishi, hadis sohasida ishlatilsa toʻqima hadis tushunchasini uygʻotishini aytib, tanqid qildi. Shundan soʻng men “Hadisning mohiyati” deyishni maʼqul topdim. Shia muhaddis Shayx Saduq “Man la yahduruhul faqih” kitobiga “Man la yahduruhut tabib” degan kitobdan ilhomlanib nom qoʻyganini aytgan. Bu esa oʻz navbatida menga “Hadisning mohiyati” nomini tanlashimga ilhom berganini aytishim mumkin. Bu nomni isteʼmolda qoʻllanilgan hamda ilohiyotdan tashqaridagi sohaga taalluqli boʻlgan “Kasallik tarixi” iborasi taʼsirida tanlagan boʻldik. “Hadisning mohiyati” tushunchasidan kelib chiqib, hadisning sahih boʻlishi muhim boʻlsa-da, uning zaifligi butunlay rad etishga sabab boʻlmaydi. Chunki hadis olimlari hukmdan tashqari masalalarda hadisning barcha shartlariga javob berishi emas, zaif boʻlsa-da, Islom ruhiga, yaʼni Qurʼon va sunnatga uygʻun boʻlishiga eʼtibor qaratgan.

“Hadisning mohiyatini”ni oʻrtaga chiqarish uchun matnni oʻzgartirmagan holda ehtimoliy ssenariylar tuzish va masalaning mohiyatiga qarash lozim boʻladi. Shu bilan birga rivoyat yoki voqeaning sahihligini aniqlashda Qurʼon va sunnat oʻrtasidagi bogʻliqlikni ham eʼtibordan qochirmaslik zarur. Masalan,   Paygʻambar sollallohu alayhi vasallamning Qurʼon hukmiga teskari ishlari boʻlishi mumkin emas. Shu sababli Qurʼonga zid hisoblangan soʻz yoki xatti-harakatning mantiqiy izohi boʻlmasa, kimga tegishli boʻlishidan qatʼi nazar, talqin qilishning hojati yoʻq. Biroq Qurʼonga xos bir izoh yoki shunga oʻxshash harakatni amalga oshirish Kalomi sharifga zidlik hisoblanmaydi.

“Hadisning mohiyati”ga koʻra rivoyatning faqat matnini asos qilib olish oʻrniga, sabab-natija bogʻlami doirasida uning asl magʻzini uqish muhimdir. Afgʻonistonlik bir shogirdim oʻz yurtida ustidagi shim bilan juma namozini oʻqib bergani va namozdan keyin shaharning taniqli olimlaridan biri tomonidan qattiq tanqid qilinganini aytgandi. Mazkur olimning fikricha, shogirdim yerga tegadigan darajada uzun shim kiygan va bu Paygʻambarimizning hadislari bilan qaytarilgan holatdir. Vaholanki, shogirdim kiygan kiyim hammanikiga oʻxshab bozorlarda sotiladigan oddiy shim boʻlgan. Moddiy yetishmovchilik sabab yigitning boshqa shim olishga puli ham yetmagandir. Shunga qaramasdan bu yigit saodat davrida hammaning ham qurbi yetmagan matodan yerga sudraladigan qilib kiyingan, maqtanchoq kishi bilan bir xil toifaga qoʻyilgan va tanqid qilingan. Holbuki, hozirgi zamonda mol-dunyosini koʻz-koʻz qilish uchun kiyimini yerga sudrab yurish odat emas, shimini yerga sudrab manmanlik qiladigan kimsa ham yoʻq. Endi buning oʻrnini oltin bilan qoplangan mashinalar, ming, million dollarlik soatlar, oʻziga oʻxshashlaridan besh-oʻn baravar qimmat markali mahsulotlar egalladi. 

“Hadisning mohiyati”ga koʻra yana bir muhim jihat soʻzning aytilish sababini yoki hodisaning qaysi sharoitda sodir boʻlganini, yaʼni “sababi vurudi”ni aniqlab olishdir. Ushbu jarayon hadisning asl mohiyati, asl maʼnosini ochib berishda nihoyatda muhimdir. Afsuski, uzoq vaqt davomida unday bilimdan uzoq boʻldik, mazhabchilikka, roviylarga tegishli turli sabablar hadis zamiridagi fikrni toʻgʻri ochib berishni qiyinlashtirdi. Ayniqsa, tarix, jamiyat sotsiologiyasi yoki inson psixologiyasi bilan bogʻliq boʻlgan voqealarda oʻsha davrning shart-sharoiti, bilim-tafakkuri, oʻziga xos sharoitlarini hisobga olgan holda baholash va shunga mos ravishda ssenariy tuzish zarur. Aks holda hikoya qilingan voqea yoki rivoyatning asl maʼnosi biz bergan maʼnoga qarama-qarshi boʻlib qolishi mumkin.

Yana bir jihat,  Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vasallam zamonlaridagi madaniyat, jugʻrofiya va boshqa omillarga koʻra toʻgʻri va insonlar manfaatiga uygʻun sanalgan ishlar bugungi kunda unday boʻlmasligi mumkin. Bu farqlilik baʼzan hadis yoki xabar matnini notoʻgʻri tushunishga olib keladi. Ayni mulohazani Qurʼon ruxsat bergan ayrim masalalarda ham (oila, yer huquqi, urush huquqi v.h.) koʻramiz. Bunga “(مَن أعْمَرَ أرْضًا ليسَتْ لأحَدٍ فَهو أحَقُّ – Kim bir yerni oʻzlashtirsa, unga egalik qilishga boshqalarga qaraganda koʻproq haqdor boʻladi)”[5] hadisi koʻpincha misol tariqasida keltiriladi. Bugungi kunda yerga egalik huquqi yo shaxsiy, yoki davlatga oid shaklda boʻladi. Bugun unumdor tuproqlarga ega davlatlarda kishilar oʻzlashtirilmagan yerni ochish bilan uning egasi boʻlib qolmaydi. Faqatgina bu investitsiya jalb qilish yoki hududining bir qismi choʻl boʻlgan davlatlarda hukumatning maxsus ruxsati bilangina amalga oshirilishi mumkin.

Boshqa bir misol sifatida  tibga aloqador “Qora dona (sedana) oʻlimdan boshqa har bir dardga davodir” [6] hadisini keltirish mumkin. Sedana Paygʻambar alayhissalom zamonlarida shifo niyatida qoʻllanilgani, Nabiy alayhissalomning oʻzlari isteʼmol qilib, foyda koʻrganlari yoki davr tibbiyotida foydali deb topilgani uchun hadisda umumiy maʼnoda tavsiya etilgan boʻlishi mumkin. Hozir ham xalq tabobatida, kishilar oʻrtasida keng qoʻllanilishi, foyda olinayotgani maʼlum. Ammo tibbiyotning hozirgi bosqichida barcha ilgʻor dori vositalariga qaramay, sedananing eng samarali dori vositasi ekaniga ishonish, barcha kasalliklarni shu bilan davolashga urinish hadis mohiyatiga mos keladigan tushuncha emas. Rasul alayhissalom oʻlim xastaligida yotganlarida sedanadan foydalanganlari haqida ham biror bir rivoyat yoʻq.

Yana Paygʻambar alayhissalomning bir necha ayolga uylanishlari, Oisha roziyallohu anhoning nikoh yoshi kabi masalalar ham davrimiz sharoitida tanqidga ochiq misollardir. Qurʼonda izn berilgan masalalardagi (koʻpxotinlik v.h.) ruxsatlarni mutlaq amr deb hisoblash yoki ularni oʻzining tabiiy haqqi deb bilish toʻgʻri emas. Jamiyat madaniyati va iqtisodiy shartlar turlicha boʻlgan davlatlarda yoki ayollar sonining urush singari sabablar natijasida erkaklarga nisbatan oshib ketgan yerlarda bu ruxsatlardan foydalanish oila tinchligiga zarar berish bilan bir qatorda insonni iqtisodiy, psixologik va ijtimoiy jihatdan salbiy natijaga yetaklashi mumkin. Bu bir kasallikka qoʻllanilgan dorini boshqa dard bilan ogʻrigan kishining isteʼmol qilishiga oʻxshaydi. Bordiyu bu odam doridan zarar koʻrsa, aybdor dori emas, uning oʻzidir. Negaki birovga zarur, lekin oʻziga kerak boʻlmagan dorini qoʻllash foydadan koʻra zarar keltiradi. Hatto bir xil kasallikka chalingan bemorlar bitta doridan ayni foydani topolmaydi. Shunday ekan, inson bir ishga kirishayotganda oʻz shart-sharoitini hisobga olishi, shart va sabablari boshqacha boʻlganlar bilan oʻzini solishtirmasligi kerak.

“Hadisning mohiyati” tushunchasining eng muhim jihati tarixiy rivoyatlar, oʻtmishdagi voqealarni qiyoslash orqali bugun bilan bogʻlash, oʻxshash taraflarni topish, zamonlarni qorishtirib yubormaslikdir. Bu misollar roʻy bergan yoki roʻy berishi mumkin boʻlgan boʻlishi, inson va tabiat fitratiga, yaʼni Allohning joriy qonunlariga zid boʻlmasligi kerak. Oldinlari bir asrda sodir boʻlgan ijtimoiy oʻzgarishlar hozirda qandaydir oʻn-yigirma yil ichida amalga oshib ketyapti. Koʻpxotinlik, quldorlik, ayolning guvohligi singari hukmlar yonida madaniyatdan taʼsirlangan va dinga aloqasi boʻlmagan koʻplab amaliyotlar joy olmoqda. Bunday holda jamiyat va insonni chuqur tahlil qilish, rivoyatlarning tag maʼnosini ochib berish kerak. Masalan, Paygʻambar alayhissalomning Hunayn asirlarini ozod qilishlari, Makka fathidan keyin mushriklarga qul sifatida qaramaganlari, Hazrati Umarning fors yerlarini fathdan soʻng askarlarga oʻlja qilib bermasdan, soliq evaziga sobiq egalariga qoldirishi, ularni qul qilmagani, “muallafati qulub”ga (“qalblari islomga moyil etilguvchilar”) zakotdan beriladigan ulushni bekor qilishi, zakot, azon, taroveh singari masalalarga Paygʻambarimiz zamonlarida boʻlmagan ishlarning qoʻshilishi bu borada misol boʻla oladi. Hazrati Umarning sunnatda boʻlmagan oʻnlab yangi amaliyotlarni joriy etishi sahobalar tarafidan sunnatda yoʻq yoki sunnatga teskari degan vaj bilan tanqid qilinmagan, rad ham etilmagan. Buning sababi salaf naslining Qurʼon va hadisni yaxshi tushunganlaridir. Biroq sunnat qogʻozga tushirilgandan keyin baʼzan rivoyatning matnini anglashga urinildi, yozilgan sharhlar gohida jamiyat va inson hayoti istaklariga yoki zamon talablariga teskari kelib qoldi. Ulamolar bu kabi muhim masalalarda haromni vaqtincha halolga aylantiruvchi “Az-Zarurot tubihul mahzurot” (“Zarurat taqiqlarni (vaqtincha) joiz qiladi”) qoidasini ishlab chiqishdi va bu orqali muammolarga yechim topishga harakat qilishdi. Chunki dinning maqsadi hayotni qiyinlashtirish emas, aksincha osonlashtirishdir. Bu haqda aynan Qurʼonda:

اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزيرِ وَمَٓا اُهِلَّ بِه لِغَيْرِ اللّٰهِۚ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَٓا اِثْمَ عَلَيْهِ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

“U sizlarga oʻlimtik, qon, choʻchqa goʻshti va Allohdan oʻzgaga atab soʻyilgan narsalarni (isteʼmol qilishni qatʼiy) harom qildi. Ammo zulmkor va tajovuzkor boʻlmagan holda, zaruratan, majbur boʻlsa (ochlik tangligi yuzasidan tanovul qilsa), unga gunoh yoʻqdir. Darhaqiqat, Alloh kechirimli va rahmlidir” (Baqara surasi, 173 oyat), deb ruxsat berilgan.

Jamiyat va inson uchun ahamiyat kasb etgan masalalarda faqatgina rivoyatning matniga diqqat qaratish hadis mohiyatini ochib berishga toʻsiq boʻlib qoladi. Boshqacha aytganda, rivoyatni notoʻgʻri tushunishga, hadisning hayot haqiqatlariga zid kelib qolishiga sabab boʻladi. Bunday qarama-qarshilik dunyoviy fikr va realistik nuqtayi nazar hukmron jamiyatlarda dinni tushunish va tushuntirishni qiyinlashtiradi, insonlarni eʼtiqodidan uzoqlashtiradi. Shu boisdan bugun ilohiyot fakultetlarida “Hadis”, “Din sotsiologiyasi”, “Din psixologiyasi” yoʻnalishlari boʻyicha mutaxassislardan taʼlim olgan talabalar hadislarni talqin qilish va hayot bilan bogʻlashda muvaffaqiyat qozonayotganlari ochiq haqiqatdir.

1. Bağdatlı İsmâil Paş Hediyyetüʻl-ârifîn. – İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
2. Bilal Saklan, Ebû Bekir Muhammed el-Kelâbâzî ve Maâniʻl-Ahbâr, Konya: Basılmamış çalışma (İSAM Demirbaş no: 58778- 297.33 SAK:E.), 18-19; Fikret Karapınar, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk el-Kelâbâzî (v. 380/990)ʻnin Miftâhu Meʻâniʻl-Ahbâr Adlı Eserinin İlk 80 Varakının Tahkîk ve Tahrîci (Konya Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999), 67-70.
3. Bilal Saklan. Ebû Bekir Muhammed el-Kelâbâzî ve Maâniʻl-ahbâ
4. Bilal Saklan. Hadis Tarihinde Muhaddis Sûfî – İstanbul: İnsan yayinlari, 2012.
5. Buhârî, “Kitâbuʻl-müzaraa”, 15 (nr. 2335). Kimseye ait olmayan bir toprağı ıslah ve imar eden kişi oranın sahibi olur.
6. Buhârî, “Tıp”, 7; Müslim, “Selam”, 88; İbn Mâce, “Tıp”, 6; Tirmizî, “Tıp”, 5.
7. Göktaş, Vâhid, Kelâbâzî (ö. 380/990) ve Tasavvuf Anlayışı (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007), 33; “ J. Arberry, Gülabadi, İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977), 6/538.
8. Gülâbâdî, Bahrüʻl-favâid (N.E.Ü. İ.F.K., 1075/A), 308a.
9. Kâtip Çelebi, Keşfüʻz-zünûn, 1/53; Kehhâle, Muʻcem, 3/37; Kettânî, er-Risâletüʻl-müstatrefe, 103; Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetüʻl-ârifîn, 2/54; Saklan, Bilal, Hadis Tarihinde Muhaddis Sûfîler, 144.
10. Semʻânî. El-Ensâ – Beyrut: Dârüʻl-Cinân, 1408/1988.
11. Süleyman Uludağ. Et-Taarruf. – İstanbul: Dergâh yayinlari, 1992.
12. Yâkût el- Hamevî. Muʻcemüʻl-büldâ – Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977. 4/472.
13. https://islamansiklopedisi.org.tr/semani-abdulkerim-b-muhammed. Erişim: 07.9.2024.